فهرست

·        اوزبیک شاعرلری کتابی نینگ معرفی سی.

·        سوز باشی.

·        اورخون- ینیسی یادگارلیکلری.

·        کول- تگین و بیلگه قاآن یادگارلیکلری.

·        اینگ قدیمگی ادبی یادگارلیکلر.

·        تعبیر نامه.

·        یوسف خاص حاجب بلاساغونی.

                          × علمی و معارفی قره شلری.

                          × اخلاقی و تعلیمی قره شلری.

·        محمود بن حسین کاشغری و اونینگ «دیوان لغات التورک» اثری.

·        ادیب احمد یوگنه کی و اونینگ عتبةالحقایق ناملی کتابی.

·        ناصر الدین ربغوزی.

·        خوارزمی.

·        قطب خوارزمی.

·        سیف سرایی.

·        خجندی.

·        میر حیدر خوارزمی.

·        یوسف امیری.

·        احمدی.

·        سید احمد.

·        یقینی.

·        مولانا آتایی.

·        مولانا سکاکی سمرقندی.

·        مولانا گدایی.

·        مولانا لطفی هروی.

·        مولانا قطبی.

·        مولانا نعیمی.

·        حافظ خوارزمی.

·        حریمی قلندر.

·        مولانا ترخانی.

·        درویش نازکی.

·        مولانا مقیمی.

·        مولانا کمالی.

·        مولانا لطیفی.

·        مولانا بلالی.

·        میرزا حاجی سغدی.

·        میر سعید (کابلی).

·        محمد علی غریبی.

·        میرزا بیک.

·        سید حسن اردشیر.

·        امیر شیخم سهیلی.

·        مولانا آصفی هروی.

·        مولانا شوقی.

·        مولانا ضیاء.

·        مولانا هلالی.

·        مولانا مجنونی.

·        میر علیشیر نوایی.

·        امیر دولتشاه سمرقندی.

·        شیرم.

·        ابراهیم محمد خلیل.

·        ساقی.

·        زین الدین ابابکر میرزا.

·        سلطان سکندر میرزا.

·        خلیل سلطان.

·        حامدی بلخی.

·        سلطان حسین میرزا بایقرا.

·        سلطان مسعود میرزا.

·        شاه غریب میزرا.

·        سلطان علی میرزا.

·        سلطان احمد میرزا بن سید احمد میرزا.

·        فریدون حسین میرزا.

·        سلطان بدیع الزمان میرزا.

·        سلطان سکندر میرزا.

·        سید احمد میرزا.

·        میرم بیک بلخی.

·        محمد شیبان خان.

·        کمال الدین بنایی هروی.

·        محمد صالح.

·        ظهیر الدین محمد بابر.

اخلاق و تعلیمی قره شلری

 یوقاریده قید قیلیب اوتیلگنی دیک، «قوتادغو بیلیگ» پند، نصیحت، اوگیت، تعلیم و تربیه، اخلاق و آداب روحیده یازیلگن اخلاقی اثر، عقل و حکمت درس لیگی دور. مؤلف اوز اثریده دور اورته گه تشله گن اخلاق و آداب مسئله لریگه جواب بیره دی. اوزی نینگ اخلاقی- تربیوی قره شلرینی حیاتی تجربه لریگه اساس لنگن حالده بیان قیله دی. اثرده اوشبو مسئله لرگه مخصوص بابلر اجره تیلگن، اوندن تشقری بو مسئله لر بوتون اثر روحیگه سینگدیریلگن بولیب، برچه بحثلر اثناسیده اخلاق و آداب، تعلیم و تربیه مسئله لری باره سیده هم بحث قیلینه دی.

         اثرده یخشی خصلت و فضیلت لر عموم لشگن حالده ایزگولیک نامی بیلن، منفی خصوصیتلر ایسه ایسیزلیک (یمانلیک) نامی بیلن اته له دی و مؤلف نینگ بو باره ده گی قره شلری رنگ- برنگ حیاتی منظره لرگه باغله نگن حالده تلقین قیلینه دی.

         کیشی لر اورته سیده گی اوز ارا معامله- مناسبت جامعه عضولری اورته سیده گی مناسبت نینگ اینگ اساسی عاملی حسابلنه دی. اوز ارا حرمت و احترام نینگ سطحی کورینیشی دن تارتیب اینگ عالی شکلیگچه بولگن برچه مسئله لر مجموعی «قوتادغو بیلیگ» اثری نینگ اساسی موضوعلریدن بیرینی تشکیل قیله دی.

         اولوغلر نینگ کیچیکلرگه، کیچیکلر نینگ اولوغلرگه، صاحب منصبلر نینگ اوز قول آستیده گی کیشیلرگه، بو کیشی لر نینگ اوز خواجه لری، صاحبلریگه، تورلی اجتماعی گروهلر نینگ، طبقه لر نینگ بیر- بیرلریگه، فرزندلر نینگ اوز آته- آنه لریگه، آته- آنه لر نینگ اوز فرزندلری و قره ماغیده گی باشقه لرگه نسبتاً بو عایله و جمعیت حیاتیده، دولت ایشلریده اوز ارا حرمت و احترام اساسی فاکتور ایکنلیگینی ترغیب قیلر ایکن یوسف حاجب بو مسئله نینگ اینگ نازک تمانلرینی حیاتی و جانلی مثاللرگه اساس لنگن حالده تلقین قیله دی. همده کیشیلرنی اوز ارا حرمت احتراملی بولیشگه دعوت ایته دی.

         فرزندلر نینگ آدابی- اخلاقی، تعلیمی رساله ده گی کبی گوزه ل و یخشی بولیشی اوچون اوغیل- قیز توغیلیشی وقتیدن باشلب تربیه آلیشینی تأمینلش ضرور. اوغیل- قیزگه یاشلیکدن باشلب تعلیم و آداب اورگه تیش، همه یخشی خصلت، فضیلتلرینی استه- سیکین پرورشلب باریش کیره ک.

         یخشی تعلیم و تربیه نینگ نتیجه سی کیشی نینگ خلقی ده، اخلاق و آدابیده، اولوغلرگه حرمتیده یققال کورینه دی. کیچیکلر نینگ اولوغلرگه حرمتی، احترامی واجب دور.

         چونکه هر بیر نیرسه، شو جمله دن، اولوغلیک هم کیچیکلرگه اولوغلردن تیگه دی. شو نینگ اوچون اولوغلر سوزینی البته قدرلش، اونگه عمل قیلیش، اوزلرینی اعزازلش کیره ک. اولوغلر هم، اوز نوبتیده، کیچیکلرنی اوز درجه سیگه یره شه حرمت قیلیش لری لازم.

         اولوغلیک بیلن مغرورله نیب کیتیش یخشی ایمس، هر قنچه اولوغلیککه ایریشسه هم کیشی اوزینی متواضع توتیشی کیره ک. چونکه متواضع لر هر بیر کیشی اوچون یراشیقلی بولگن اینگ ایزگو خصلتلردن سنه له دی. یخشی لیک قیلگن کیشیگه جواباً اوندن هم یخشیراق قیلیب جواب قیته ریش کیره ک.

سنی سـیز تیسه لر انی سیز تیگیل

تـقـی انده یـگره ک ینوت سوزله گیل

کیشی ایزگولیککه سیووک جان بیرور

بـیـر ایـزگو یـنـوتـی اون ایـزگـو قـیـلـور

ترجمه سی:

سنی سیز دیگنلرنی سین سیزله گین

یـنـه اونـدن افـضـل جـواب سوزله گـین

کیشی ایـزگولـیککه شیرین جان بیره ر

بیـر ایـزگـوگـه قـیـتـه اون ایــزگـو قـیـلـر

یوسف حاجب فیودال ارستوکراتسی، جمله دن، بیگلر، حاجب لر، وزیر لر، سرای باشیلر، ایلچی لر، لشکر باشیلر، خوان سالارلر، دیوان باشیلر، خزینه دارلر، سر منشی لر و باشقه عملدارلر اخلاقی حقیده، اولر نینگ هر بیری قنده ی خصلت و فضیلتگه ایگه بولیشی حقیده چوقور فکرلر یوریته دی، اولر نینگ یوریش- توریشلری، فعل- اطوارلری قنده ی بولیشی کیره کلیگی حقیده اولرگه پند- اوگیتلر بیره دی، نصیحتلر قیله دی.

         شو بیلن بیر قطار ده، یوسف حاجب فیودال توزوم شرایطی ماهیتیدن کیلیب چیقه دیگان، نقصان- علت و کمچیلیکلر نینگ بیر قنچه سینی انتقاد قیله دی. معلوم که، اورته عصر فیودالیزمی شرایطیده معیشت، عشرت پرستلیک، کینه، عداوت، نزاع، خصومت، فسق و فساد، بوزوقلیک، می پرستلیک، کیف و صفاگه بیریلیش، متکبرلیک، خیانت، بایلیک و دولتگه مست بولیب، برچه ایزگولیکلردن محروم بولیش، منفعت پرستلیک، خودبین لیک، باشقه لر منفعتینی قربان قیلیش عوضیگه بایلیک آرتیریش، کینگ محنتکش عامه نینگ حق و حقوقینی ایاق آستی قیلیش، بیوه- بیچاره لرنینگ عزت نفسیگه تیگیش، تحقیر، حقارت و طمع گیرلیک کبی حکمران صنفلرگه خاص اینگ یمان عادتلر اوجیگه مینگن ایدی، منه شونده ی بیر شرایطده یوسف حاجب شو نقصانلر نینگ آلدینی آلیشگه، اولرگه برهم بیریشگه حرکت قیلدی و کیشیلرنی بونده ی ایشلردن سقله نیشگه اونده دی:

بـور ایچمس کیره ک بیـگ فسد قـیلمسه

بـو ایکـکـی قیلـیق دیـن قچـر قـوت بسـه

اونــونـقـه اویـنـــســه اژون تـوتــغــوچــی

ایلیـن بـوزدی بـولـدی اوزی قـولـتـغـوچـی

بـور ایـچـمـه، ایـه بـورچـی بـوغـزی قولی

بور ایچـسه اچیـلدی چیـغه ی لیق یولـی

قـره بورچـی بولـدی، نـنـگی بـولـدی یـیل

بـیگی بـورچـی بولسـه، قـچن تـورغه ایل

نـیچـه قـیـلـغـو ایـشـلر بـور ایـچسـه قـلـور

نیـچـه قـیلـماغو ایـش ایـسـورسـه کـیـلـور

بـور ایـچـسـه، اویـونـقـه اویـنــسـه بـیگـی

قچن ییتکـه ی ایـل، کـون ایشینگـه اوگـی

ترجمه سی:

کیره کمس مَی ایچمـاق، قساد آیـله ماق

بـو ایـککـی قـیلـیق دن قـاچـر قـوت یـیراق

معـیـشـت جـهانـگـیـرگـه بـیـرمـس چـرای

بـوزیــب ایـلـنـی، اوزیـن قـیـلـه دی گـدای

مَـی ایـچمـه، ای مَـیخور و بوغزیـن قولـی

مَی ایچـسنـگ، آچیلگه ی گدایلیک یولی

عـوام بـولـسه مـیـخـور، مـالـیـن یـیـل آلـر

بـیـگـی بـولـسـه مَـیـخـور، قـچان ایل قالر

تـلـه ی لازم ایـشـلـر مَـی ایـچـگـچ قــالـر

تـله ی نـالایق ایـش مَـی ایـچگـچ کـیـلــر

مـعیشـتگـه بـاتیـب، بیـگی ایچـسه مَـی

ایـل و یورت ایشیـنی فهـم قیـلـمه گه ی

بورچگه مناسبت، هر بیر کیشی نینگ باشقه لر آلدیده گی وظیفه سیگه صدق دللیک بیلن مناسبتده بولیشی، بیر- بیرلری نینگ حقلرینی اوتیشلری اوز ارا صمیمی لیکگه اساسله نیشی و آغیشمه ی بجر یلیشی شرط لیگینی شاعر یمیز بیگ لر واولر نینگ قول آستیده گی لر اورته سیده گی مناسبت منظره سی اساسیده بیان قیله دی:

نـیـچـه بیـگ حقـی ایـرسـه قــولـلـر اوزه

یـنـه قـول حـقـی یـوقـمـو بــیـگ لـر اوزه

قلـی بـیگ حـقـی کورسـه قـوللر توروب

کیره ک قول حقین کورسه تپغین قوروب

ترجمه سی:

نـیـچـه بـیـگ حـقـی بـولـسه قـولـلریـده

یـنـه قـول حــقـی یـوقـمـی بیـگ لـریـده

اگـر بــیـگ حــقینـی اوتــه سـی قــولی

قـولـی حـقیـنی هم اوتـه ســین بیـگی

آچ کوز لیک و طمع گیر لیک نینگ یمان عاقبت لرگه آلیب کیلیشینی، او کیشینی پاره خورلیک کبی علتلرگه مبتلا قیلیشینی اوقتیریب، یوسف حاجب کیشی لرنی زنهار بونده ی یره مس عادتگه اورگه نمسلیککه اونده ی دی. پاره آلیش، رشوت خورلیک بوتون ایشنی بوزیب ییباره دی، کیشینی ملامتگه و کولگیگه قویه دی. شو نینگ اوچون آدم بونده ی ایشلردن تییلیشی، اندیشه لی، ملاحظه لی بولیشی کیره ک، عایلوی حیات نینگ، اویله نیش نینگ، برچه مرکب تمانلرینی، تورموش نینگ برچه نازک جهتلرینی، عایلوی تورموش خرخشه لرینی توله تصور قیلگن یوسف حاجب کیشیلرنی اویله نیشیدن آلدین یخشی لب اویله نیشگه دعوت قیله دی. او اویله نوچیلرگه قنده ی عیالنی خاتین لیککه تنله ش لازملیگی، نامزد تاپیلگچ، هیچ کیچیک تیرمسدن اویله نیش ضرورلیگی، اوغیل و قیز کورگچ اولرگه قنده ی تربیه بیریش کیره کلیگی، عایله ده گی عیال، اوغیل و قیزلرگه قنده ی مناسبتده بولیشلیک، اولرگه نسبتاً بولگن اوز بورچ و وظیفه لرینی قنده ی اوتیش، بولر اوچون هم معین وقت اجره تیش، اولرنی دقت و توجه دن قالدیرمسلیک، دایم نظارتده توتیش، آیتگه نلرینی بجا کیلتیریش، ایسته کلرینی بجریش، طلبلرینی قاندیریش کبی مسئله لرده حیاتی جانلی اوگیت و نصیحت لر قیله دی.

عمر نینگ تیز اوتیب کیتیشی، یاشلیک نینگ، ییگیتلیک نینگ تیز فرصتده قرریلیک بیلن بدل بولیشی حقیده گپیریب یوسف حاجب امکانی باریچه عمرنی بیهوده اوتکه زیب ییبارمسلیک، فقط فایده لی ایش بیلن شغلله نیش، فرصتی کیلگن ایشلرنی اوز وقتیدن اوتکه زمسدن قیلیب قالیش، فرصتنی بای بیریب قوییب، ضایع کیتگن عمرگه افسوس لنمسلیک، عمر موسملری نینگ هر بیریده شو موسمگه خاص و تعلقلی تدبیرلرنی آلیشمسدن عملگه آشیریش، بی فایده، بولماغور نیرسه لرنی قیلمسلیک کبی مسئله لرده قیمتلی مصلحتلر بیره دی.

تورلی مراسملر، ییغینلر مناسبتی بیلن بیرله دیگن ضیافتلر، مهماندارچیلیکلر حقیده سوز یوریتیب، یوسف حاجب میزبان و مهمان نینگ وظیفه لری، یوریش توریشی، اوزینی توتیشی، میزبانلیک و مهمانلیک شرطلری، قانون قاعده لری، آداب- اخلاقی، مهماندوست لیک نینگ ترتیب- نظاملری توغریسیده دستور العمل یره ته دی.

کیشی قنده ی ضیافتده، مهماندارچیلیک ده حاضر بولسه، آدابنی سقله شی شرط. آداب سیز، بی فهملر آدابلی لر آدیده حیران بولیب قاله دیلر. اولوغلر دن آلدین آشگه قول اوزاتمسلیک، اوزگه آلدین سوزیلیب آلمسلیک، اوز آلدیده نیمه بولسه اوشه بیلن قناعت لنیش، سونگک آلیب غجیمسلیک، قولده پیچاق توتمسلیک، هه دیب غیویرله یویرمسلیک، تیز- تیز خوراک یییه ریرمسلیک، نیمه ییکه آلیب ییسه میده- میده چه ینشلیک، ایسسیق خوراکنی آغیز ده پف لب ساووتمسلیک، دسترخوانده گی خوراکنی اوز آلدیگه تارتیب آلمسلیک، خوراک یییه یاتگنده او نینگ تاتلی ایکنلیگینی تأکیدلش، توق بولسه هم نامیگه آز- آزدن خوراککه قول اوریب، توریش اینگ یخشی فضیلت دور، دیب تأکیدله یدی شاعر. اونینگچه، چوقور انسانی لیک بیلن انسانی گوزه للیککه رعایه قیلیش کیره ک.

یوسف حاجب اوز اثرینی دانالر سوزیدن علیحده له نیب، ایجادی آذوقه آلیب، اولر نینگ ایجادیگه سویه نگن حالده یازگنلیگی حقیده معلومات بیره دی.

یوسف حاجب اوزیگچه بولگن بای تورکی ادبی مکتب عنعنه لریدن گینه بهره مند بولیب قالمسدن، شو بیلن بیرگه، باشقه خلقلر، ادبیاتیدن هم ایجادی آذوقه آلگن و اوز اثرده باشقه خلقلر ادبیاتی نینگ یوتوقلریدن اورینلی فایده له نگن.

جمله دن، او عرب، فارسی- تاجیکی و باشقه خلقلر ادبیاتینی یخشی بیلگن، اولر دن الهام آلگن.

یوسف خاص حاجب نینگ عرب، دری- تاجیکی ادبیاتینی هم یخشی بیلگنلیگیگه اشاره قیلووچی دلیللر اره سیده قوییده گی معلوماتلر دقتگه سزاوار دور:

عـربـچـه، تـاجیکـچـه کـتـبـلر اوگوش

بیزینگ تیلیمیزچه بو یومقی اوقوش

ترجمه سی:

عربچه، تاجیکچه جوده کوپ کتاب

تیلیمیزده بیز نینگ بـو جمله آداب

         بو ییرده عرب، دری و تاجیکی تیللریده اخلاقی کتابلر کوپ بولگنی حالده، تورکی تیلده یازیلگن «قوتادغو بیلیگ» آدابلر آدابی کتابی ایکنلیگی، جمیع آداب و حکمتلر اونده جمع ایکنلیگی حقیده سوز بارماقده.

         اوندن تشقری، یوسف حاجب اولوغ فردوسی نینگ «شهنامه» سینی کوپ یخشی بیلگن، حتی او «شهنامه» قهرمانلریدن فریدون، انو شیروان، افراسیاب، ضحاک و رستم کبی لرنینگ ناملرینی «قوتادغوبیلیگ» ده تیلگه آلیب اوته دی.

         یوسف حاجب حماسه اثرلر، تاریخی و دینی کتابلردن هم اورینلی فایده لنه بیلگن و شو منبعلر معلوماتلرینی اوز اثریگه ماهرانه سینگدیره آلگن.

         تورکی تیلده گی کتابلر باشقه قوشنی خلقلر ادبیاتی بیلن عضوی ارتباطده ترقی قیلگن و رواجلنگن. اون بیرینچی عصرگه کیلیب یاسه، مدنی و ادبی همکارلیک اساسیده ترقیات نینگ معین باشقیچیگه کوتاریلگن، اوزیگه خاص عنعنه گه ایگه بولگن ینگی تورکی ادبی مکتب وجودگه کیلگن یوسف حاجب انه شو ادبی مکتب نینگ ییریک نماینده لریدن بیری ایدی. او اوز اثرینی، بیرینچی نوبتده، انه شو ادبی مکتب عنعنه لریدن ایجادی آذوقه آلگنی حالده یره تدی.

         یوسف «قوتادغوبیلیگ» نی یازه ر ایکن، خلق ایجادی نینگ بیتمس توگه نمس نمونه لریدن ایجادی الهام آلگن، اوندن فایده له نگن.

         اثر مؤلفی قنده ی موضوعدن بحث آچسه، او نینگ بو باره ده گی فکرلری نینگ اثباتی و دلیلی اوچون شو ساحه نینگ خلق اره سیده عبرت درجه سیگه کوتاریلگن ضرب المثللری و حکمتلرینی کیلتیره دی. او بو حکمت و مثللرنی کیلتیریشده «ارسال المثل» (حکمتلی سوزلردن فایده له نیش) صنعتیگه عمل قیله دی، اوندن ماهرانه فایده لنه دی.

         ادیب بونده دانا نیمه دییدی، تعلیم ده بونده ی دیییلگن، حکیملر بو باره دی آیتگنلر، سینه گن کیشی آیته دی، ایل- کیند بیگی نینگ سوزلرینی ایشیت، تورکچه مثل بونگه مطابق کیله دی کبی دعوتلردن فایده له نیب، اوقوچی نینگ دقتینی شو مثل و حکمتلرگه تارته دی. یوسف حاجب بو مقال و حکمتلر نینگ بیر قسمینی هیچ اوزگریش سیز عیناً کیلتیرسه، بیر قسمینی ایجادی ایشلب، شعری اوسلوبگه مطابق قیلگن حالده عمومی معنی سینی بیان قیله دی:

مـثـل کـیـلـدی تـورکـچـه مـونگـرمـیـنـگـزه تور

انـی سـوزلــه دیــم مــن مــونـویـنـگـزه تــــور

اوقـوش کور که سوز اول، بو تیل کور که سوز

کـیـشـی کـور کـه یـوز اول، بو یوز کور که کوز

مـونـگـرمـیـنـگـزه تـور آیــدی تــورکــچـه مـثل

ایشـیـتـگـیل مـونـی سـن، اوقـوب اوزکه حل

اورونـگ سـوت بـیـلـه کـیـرسـه ایـزگـو قیلیق

اولـوم تـوتـمـه غـیـنـچـه ایـوورمـس یـــوریــق

یـمـه یـقـشـی آیـمـیـش بـو تـورک بـویـروقی

کــورور کــوز یـروقـــی اوغــول، قــیـز، اوقـــی

ترجمه سی:

مـثـل کیـلـدی تـورکـچه بـونـگه ماس جــدا

اونـی سـوزله دیـم، میـن، مـنـه، کـیـزیـــده

عقل کـور که سـوز دیـر و تـیـل کورکه- سوز

کیـشـی کورکه یـوز دیر، بو یوز کورکه- کوز

بـونــگه ماسلـب آیـتـه دی تـورکـچه مـثـل

ایـشیـتـگیـن بـونی سن، اوقیب قیل عمل

گـر آق سوت بـیـلن کیـرسه ایـزگـو قیلیق

اولـیــم کیـلمـه گـونـچـه قـالـر بـو یـوریــق

جـدا یـخشـی ایـتـیـبـدی تــرک بویروغـی

اوغیـل، قیـز کـوره ر کوزنـی دیـر یاروغــی

         یوسف حاجب نینگ خلق شفاهی ایجادیدن اونو ملی فایده لنه بیلگن لیگیگه اشاره قیلووچی مثل و حکمتلرنی اثر نینگ دییرلی هر صحیفه سیده اوچره ته میز. اثرده گی «ارسال المثل» اصولی بیلن کیلتیریلگن بیر یوز و سکسان گه یقین عبارت درجه سیده گی تورتلیکلر هم بو فکر نینگ دلیلی بوله آله دی.

         «دیوان لغات الترک» ده کیلتیریلگن موسم و مراسم قوشیق لریده گی موضوعلر آیریم حکمت و ضرب المثل لر «قوتاد غوبیلیگ» ده هم اوچره یدی. «دیوان لغات الترک» ده گی مراسم قوشیقلریدن بیریده ترک بها دری آلپ ایر تونگه نینگ اولیمی مناسبتی بیلن اونگه بولگن کویله نه دی. منه شو مرثیه ده گی موضوع «قوتادغو بیلیگ» ده هم عیناً  اوچره یدی. بونده آلپ ایر تونگه نینگ ترک بیگلری اره سیده گی اینگ یخشیسی، مشهوری، قوتلیسی بولگنلیگی، بیلیمی، ذکاوتی، دانا لیگی، صنعت و هنر گه بای، یوکسک خصلت و فضیلت لرگه ایگه بولگنلیگی کویله نه دی:

دیـــوان لـغـات الـتـرک ده

الــپ ایـر تـونگه اولدیـمـو

ایــسـیــز اژون قـالـدیـمـو

او دلـک اوچیـن آلـدیـمـو

ایـمدی یوره ک ییر تیـلور

ترجمه سی:

آلـپ ارسـلان اولـدیمـی

افسـوس، دنیا قلدیمـی

زمــان اوچـیـن آلـدیمـی

ایـندی یـوره ک یی تیلـر

«قوتادغو بیلیگ» ده:

کـورو بـیـرسـه ایـمـدی بـوتـرک بیـگ لـری

بـــو تـرک بیــگ لـریـنـده تـقـی یـیـگـلــری

بـو تـرک بیـگ لـریـنـده اتـی بـیلگـی لـوگ

تـوغـه الـپ ایـرایـر دی قوتی بـیلگی لـوگ

بـیـدوگ بیـلگـی بـیـرله اوگـوش ارده مـی

بـیلیگ لیک، اوقوشلوغ، بودون کودرو مـی

ترجمه سی:

اگـر کورسنـگ اینـدی بو تـرک بیـگ لـری

بــو ترک بیـگ لـری ایـچره یـخشـی لـری

بـــو تـرک بـیــگ لـریـدن آتــی مشهـوری

تـوغـه آلـپ ایـرایـردی قـوتـی مشـهوری

تـه لـه ی ایــردی علـمـی و صنـعـتـلــری

بــیـلیـمـلـی، عـقـللـی و خـلـق ســروری

«دیوان لغات الترک» ده «ارده بشی تیل» (آداب نینگ باشی تیل) طرزیده اوچره یدیگان حکمت «قوتا دغو بیلیگ» ده تیل اردو مین، اسغین، مونلرینی سوزله یور طرزیده بیر موضوعگه عنوان قیلیب آلینگن بولیب، بو موضوع تیل حقیده گی قوییده گی فکر بیلن باشله نه دی:

اوقـوشقه، بیلیگکه بو تیلمه چـی تیـل

یــروتتـه چـه ایرنـی یوریـق تیلنـی بیـل

ترجمه سی:

عقـل هـم بـیلیـم تـرجـمانـی- بـوـیـل

یــاریتـوچـی ایـرنـی روان تیـلنـی بیـل

         اثر نینگ قهرمان لری کون توغدی، آی تولدی، اوگدولمیش او ذغور میش، کوسامیش، ایرسیگلر نینگ ناملری، شو ناملر نینگ تر ترکیبینی تشکیل قیلگن ضمیر لر واو لرده گی اساسی صفتلر جهتیدن هم یوسف حاجب اوز اثری قهرمانلرینی اته شده خلق داستانلری عنعنه لری یولیدن بار گنلیگی، خلق آغزه کی ایجاد یا تی عنعنه لریگه سویه نگنلیگی کوزگه یققال تشله نیب توره دی.

         «قوتادغو بیلیگ» عروض نینگ متقارب مثمن سالم واوندن حاصل بولگن متقارب مثمن محذوف هم متقارب مثمن مقصور بحریده یازیلگن.

         اثر نینگ ییتمیش بیرینچی و ییتمیش ایککینچی فصل لری، یعنی ایککی قصیده سی و بیر تورتلیگی متقارب مثمن سالم بحریده قالگن همه قسملری ایسه متقارب مثمن محذوف و متقارب مثمن مقصور بحریده بیتیلگن دور.

         «قو تادغو بیلیگ» نینگ دییرلی همه مصرعلری نهایتده آهنگدار و تاثیرچن بولیب، علیخده ذوق و مراق بیلن اوقیله دی، اولر عجیب تولقین لنتیروچی کوچگه ایگه. بو نینگ سببی اثر اوچون تنله نگن بحر (متقارب)، ژانر (مثنوی) و مولف نینگ قافیه له نوچی سوز لرنی ته نله شده گی یوکسک مهارتیده دور. هر ایککی مصرع نینگ آخریده قافیه له نیب کیله دیگان سوزلر تورلی لیکسیک ترکیب لرگه منسوب، تورلی تورکوملردن و گرامری عنصر لردن عبارت بولیشگه قره مه ی، اولر نینگ نهایتده آهنگدار چیقیشی تامینله نگن، بو باره ده یوسف حاجب یوکسک شعری، مهارت کوساتگن. اثرده قافیه له نیب کیلگن سوزلر توله قافیه دن عبارت. قافیه له نوچی سوز و هجالر نینگ توله آهنگدار لیگینی تامین لشگه ایریشیش اثر تیلی نینگ جانلی بولیشگه آلیب کیلگن، اونینگ تاثیر کوچینی آشیرگن. اثرده گی قافیه له نوچی سوز لرده قافیه صنعتی نینگ برچه ایچکی دنگ برنگ لیک لری، قانونیتلری دقتگه سزاوار دور.

         اثر تیلی نینگ تاثیر چنلیگی نی آشیریشده قافیه بیلن بی قطار ده ردیف بولیب کیلگن سوزلر هم علیحده نقشگه ایگه بولگن.

ردیف وظیفه سیده کیلگن سوزلر هم تورلی لغوی عنصر لردن، تورکوملردن عبارت دور.بلردن تشقری کومک چی و باغلمه کبی تورلی گرامری عنصرلی هم ردیف وظیفه سیده کینگ قول لنگن. یوسف حاجب اوز اثریده منه شولغوی و گرامری عنصر لر نینگ هر بیرینی علیحده- علیحده ردیف وظیفه سیده ایشله لردن هم کینگ فایده لنگن، همده شو یول بیلن ردیفلر نینگ رنگ- برنگ بولیشیگه ایریشگن. بو اصول اوز نوبتیده اثر تیلی نینگ جاذبه سینی ینه ده آشیرگن.

         صفت لش، تصویر، مجاز، کنایه، تشبیه، استعاره، مبالغه وقیاس کبی بدیعی تیل واسطه لریدن فایده له نیب یره تیلگن بیر سلسله موضوعلر اثر تیلی نینگ تاثیر چنلیگینی، بدیعی قیمتینی آشیرگن.

اوشبو بدیعی واسطه لردن فایده له نیب یوسف حاجب طبیعت، او نینگ واقعه- حادثه لری، نرسه لری، آنگ سیز جاندار لریگه  خاص بیلگی، صنعت، خصوصیت لرنی انسانگه کوچیریش آرقه لر انسان اوصافینی آچگن بولسه، باشقه بیر سلسله حاللرده، عکسینچه، انه شو واسطه لر یاردمیده انسانگه خاص خصوصیت، بیلگی، صفت، اوصافنی طبیعتگه او نینگ واقعه- حادثه لریگه کو- چیریب طبیعت و اونینگ تورلی منظره لری نینگ چانلی تصویرینی بیره دی.

«قوتادغو بیلیگ» اثریده حماسی و غنایی حاللر بیر- بیری بیلن عضوی باغلیق حالده یته دی. اینیقسه بهار توصیفیگه، ییگیتلیکنی ارداقله شگه، قرریلیککه اچینیشگه، قوت و بخت نینگ یوکیاک لیریک مهارتی وصنعتی نمایان بوله دی.

         یوسف حاجب بهار فصلینی تصویر لر ایکن، شرقدن ایسگن نسیم عالمنی یشنه تیش اوچون. جنت ایشیگینی آچیشینی، قویاش حوت برجیدن حمل گه (بلیق قو یروغیدن قوزی بور- نیگه) اوتیشینی، زیریکرلی قیشنی بهار قوویشینی، انواع گل لر آچیلیشینی، همه نرسه جان لنیب سریغ، کوک، قیزیل، ارغوان رنگ کسب ایتیشینی، گلزار لرده قوشلر ذوق بیلن سیره شینی، تاله و دشتلرده جانور لر او یناق لشیب یور- یشینی، بولوتلر گولدیره ب چقماق چاقیشینی، یاغینلریا غیشینی و عموما جانلی همده جان سیز طبیعتده روی بیره دیگان اویغانیش و جان لنیشنی زورکو تارینکی لیک بیلن کوی لیدی.

         طبیعتده گی بو اوز گریش، اویغانیش، جان لنیشنی تورک ایلی تقدیریگه کوچیره دی، باغله یدی و بو اویغانیش، اوز گریش تورک ایلی نینگ اویغانیشی، او نینگ گلله ب- یشنه شی، دیگن فکرنی ایلگری سوره دی. تورک ایلی نینگ رونقی، ترقیسی، گلله ب- پشنه شی باره سیده گی اوز ی نینگ ایزگو حس و تویغو لرینی، امید و آرزو لرینی بیان قیله دی.

         «قوتادغو بیلیگ» تورکی زبان خلقلر شفاهی ادبیاتی نینگ کوپ عصرلر دوامیده ایریشگن یو توقلری، تورکی یازمه ادبیات عنعنه لرینی، شو نینگدیک، قوشنی خلقلر ادبیات موفقیت لری ثمره سی اوله راق میدانگه کیلدی. حجم جهتیدن نهایتده ییریک، سبک و بدیعی جهتدن اوزیگه خاص بو اثر، مولف نینگ قره شلریده گی آیریم چیکله نیشلرگه قره مسدن، اوز دوری، داستان نویسلیگی نینگ نادر یادگار لیگی صفتیده ادبیات خزینه سیگه قوشیلگن مهم حصه بولدی.

         تورکی زبان خلقلر نینگ اوتمیشی، اولر نینگ سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و مدنی حیات لری حقیده حکایه قیلوچی بو اثر نینگ علمی و معارفی اهمیتی بی قیاس کتته دور، «قوتادغو بیلیگ» تورکی زبان خلقلر نینگ، جمله دن، اوزیسک خلقی نینگ ایلک فیودالیزم باسقیچیده گی تاریخینی، اتنوگرافیسینی، مد- نیتینی، تیلی و ادبیاتینی اورگه نیش ساحه سیده بای معلوماتگه ایگه بولگن قیمتلی منبع سنه له دی.

 اوزبیک شاعرلری، ص. (37-50)

بیرینجی صفحه گه قایتیش

 

علمی و معارفی قره شلری

 یوسف خاص حاجب اوز زمانه سی نینگ دانشمندی، تورلی علملریدن بحث یوریتیشگه قادر عالم و فاضل کیشی سی، ایلغار فکرلی فیلسوف ایدی. شو نینگ اوچون هم او اوز اثریده علم- فن، بیلیم- ذکاوت گه علیحده بابلر بغیشله گن. بولر دن تشقری یوسف اوز اثری نینگ سیاسی، اجتماعی، اخلاقی مسئله لرگه، تورلی طبقه لر توصیفیگه و باشقه موضوعلرگه بغیشله گن بابلریده علم و معرفتنی، بیلیم و ذکاوتنی، ایلغار معارفی- علمی قره شلرنی ترغیب قیله دی، کیشیلرنی تینمه ی علم آیشگه، بو علمنی عملده تطبیق قیلیشگه اونده یدی. دنیا ده گی جمیع ایزگو ایشلر بیلیم طفیلی بوله دی، بیلیم آرقه لی، حتی، کوککه اوچیش اوچون هم یول تاپیله دی، دییدی یوسف خاص حاجب:

قموغ ایزگولیک لر بیلیگ اسغی اول

بیلیگ بیرله بولدی مثل کوککه یـول

         ترجمه سی:

جمیع ایزگو ایشلر بیلیم نفـعی دور

بیلیم حتی آسمان سری یول آچور

         دنیا ده آدم پیدا بولگندن تا حاضرگچه بیلیم و ذکاوتلی لر گینه ایزگو و عادل سیاست یوریتیب کیلگن لیگی، بیلیم و ذکاوت طفیلی کیشیلر اره سیده یره مس ایشلر یخشی له نیشی، بوزوقلیکلر، افلاسلیکلر توزه تیلیشی و پاکله نیشی ممکن لیگی حقیده گپیریب، یوسف حاجب حکمدارلرنی علم و ذکاوت اساسیده ایلنی باشقریشگه اونده یدی، چونکه عقل، علم و ذکاوت کوزی بیلن باشقرگن ایل- یورت همیشه گلله ب- یشنه یدی. شو نینگ اوچون حکمدار علملی و ذکاوتلی بولیشی کیره ک. دولتنی قورال کوچی بیلن اداره قیلیش، ایل- یورتنی کوچ بیلن باسیب توریش، باشقریش عقل و ذکاوتدن کیینگی ایکّینچی درجه لی تدبیر چاره ایکنلیگی علیحده قید قیلینه دی:

اوقوش بیرله ایسلور کیشی ارتـقـی

بیلیگ بیرله سوزلور بودون بولغه قی

ازون توتغو قه ییرا و قوش بیلسه کـد

بودون بسغو قه ایر بیلیگ بیلسه کـد

بو ایککی بیـریکسه بـولـور ایـرتـوگـل

توگل ایرا جونـوغ تـمـام بـیـر تــوگــل

بو ایککین ایتومسه قودغیل بیـلـیـگ

قیلیچقه تیگورگیل سن اوترو ایلـیـگ

         ترجمه سی:

ذکــاوتـلـه لایـقـه بـولـه دی تـیـنـیـق

بیلیمله سوزیله دی کیر، بولـغـانـیـق

عـالم توتگوچی ایر ذکا بولسه خوب

ایلین باشله گوچی دانا بولسه خوب

شـو ایـکّـیـسی بیرله بولر ایر ییتوک

ییتوک ایر جهانگیر بولـه دی تـیـتـوک

بو ایکّیسی له ایوله مسنگ یولینگ

اوشنده قیلیچگه اوزه تگـین قـولینگ

         یوسف حاجب علم اهلینی جوده قدرله یدی، اولرنی یوقاری بها له یدی، همه دورلرده و هر ییرده اولر نینگ اورنی تور ده بولیشینی، یخشی جای همیشه اولر نیکی ایکنلیگینی قید قیله دی. تصادفاً یخشی عمل و منصب اورینلرینی ایگه للب آلگن جاهل و بیلیم سیزلرنی قره له یدی. اولر نینگ توردن ایگه للـه گن اورینلری هم پایگه سنه له دی، دییدی یوسف حاجب بلاساغونی:

قـیــو اوتــده ایــرسـه بـو کــونـــده بــورون

بیلیـگ لیککه تیگدی بـیــد و کـره ک اورون

بیلیگ سیز کیشی بیر ییمیش سیز ییغچ

ییـمیش سـیز یــیـغـچـیغ نیـکـو قیـلـسواچ

بیـلیگ سیزگـه تـورده اورون بـولسـه، کور

بو تور ایلکه سنـدی، ایلـیک بـولــدی تــور

ترجمه سی:

نــی مــورد ده بـولـسه بـو کوندن بـورون

بیلیم لیگه تـیـکـکـن بــویــوکــراق اوریـن

بیـلـیم سیـز کیشی بیر میوه سیز یـغـاچ

میـوه سیـز یغاچـنی نیمه قیـلسـیــن آچ

بـیـلـیم سیزگه تور ده اورین بولسه، کـور

بـو تـور پـایـگه گه تینگ، بولـر پـایـگـه تـور

         ادیب بیلیم و ذکاوت طفیلی کیشیلر غفلتدن اویغانیشینی، آرزو تیله کلریگه، اولوغلیککه ایریشیشینی، دنیا ایشلریدن، خبردار، بولیشینی اوقتیره دی، بیلیم سیز کیشی مثال بیر مریض دیه دی و اونی اوز دردینی دوالشگه، یعنی بیلیم و ذکاوت اورگه نیشگه اونده یدی:

اوقـوش اول یـولـه تـیـگ قره نگقو تونی

بـیـلـیـگ اول یـروقلوغ، یـروتـتـی سنـی

اوقوشـقـه تــورور بـو اغیـرلیـق ایـتـیـگ

اوقوش سوز کیشی بیر اووچچه یینیگ

بیلیگنی بیدوگ بیل، اوقـوشنـی اولـوغ

بو ایککی بید و توراو دورمـیـش قـولـوغ

اوقوش لوغ او قراول، بیلیگ لیک بیـلیـر

بیلیگلی، اوقوغلی، تیله کـکـه تـیـگـیـر

بیلیگ سیز کیشی برچه ایگلیک بولـور

ایگـیک ایمله مسه کیشی تـرک اولـور

یوری ای بیلیگ سیز، ایـگیـنگـنی اوتـه

بیلیگ سیز اوتون سن، ای بیلگه قوتـه

اوقوش قیده بولسه اولـوغـلـیـق بـولـور

بیلیگ کیمده بـولسه بـیـدوگـلـوک آلـور

بیلیگ سیز قره غو توتور بیـلـگـی لـوک

یوری ای بیلیگ سیز، بیلیگــاگ اولوگ

قموغ ایزگولوکلر بـیـلـیـگ اسـغـی اول

بیلیگ بیرله بولدی مـثل کـوکـکـه یـول

ترجمه سی:

اوقوو دیـر چـراغـدیک قـارانـغـی تـونـی

بیلیم دیر یاروغلیق، یاریـتـگه ی سینی

اوقوو قدر و قیـمت اوچـون دیـر کـفـیـل

اوقوو سیز کیشی بیر هاوچچه یینگیل

بیلیمنی بویوک بیل، اوقوونـی چـوقـور

بو ایککیسی بـیـرلـه غـافـل اویـغـانـور

اوقوولی اوقـر هـم بـیـلـیـمـلـی بـیـلـر

بیلیملی، اوقوولی تـیـلـه کـکـه یـیـتـر

بیلیم سیز کیشی برچه دردلی بـولـر

بـــو دردگــه دوا قـیـلـمــسه، او اولــر

کیل، ای نادان، ایـزلـه بــو دردگـه دوا

بیلیم سیـز تـوبـن دیـر، قــدرلـی دانـا

اوقوو قیده بـولسه، اولوغـلـیک بـولـر

بیلیم کیمده بولسه، بویوک لیک آلــر

بیلیم سیز کیشی لر بولر کـور مـثـال

بیلیم سیز، بیلیم دن کیلیب حصه آل

جمیع خیرلی ایشلر بیلیم نفـعی دور

بیلیم حتی آسمان سـری یـول آچـور

         یوسف حاجب برچه ینگلیش و خطا لر بیلیم سیزلیک، نادانلیک و جهالت طفیلی صادر بولیشینی قیته- قیته تأکیدلر ایکن، اوز زمانه سیده جهالت و ظلمت نینگ کوچلی لیگیدن نالش قیله دی، علم و معرفت نینگ چیکله نگنلیگیدن شکایت قیله دی، دانا، بیلیملی، ذکاوتلی لرنینگ کم لیگیدن، عکسینچه، نادان و جاهللر نینگ کوپلیگیدن افسوسلنه دی. او ظلمت و جهالت نینگ علم و معرفتگه توسقینلیک قیلیشینی، جاهل و ظالملر نینگ معرفتپرورلرگه نسبتاً عداوتینی تأسف بیلن قید قیله دی، همده اوزی نینگ جاهل و نادانلر گه، جهالت و ظلمتگه قرشی اچچیق و فاش قیلووچی فکرلرینی آشکارا بیان قیله دی:

بیلیگ لیـک ایـدی آز، بـیـلـیـگ سـیــز اوگـوش

اوقوش سیز اوگوش بیل، اوقوشلوغ کوشوش

بیلـیگ سیـز بـیـلـیـگ لـیـکـکـه بـولـدی یـغـی

بیلیگ سیز بیلـیگ لـیـکـکـه قـیـلـدی چـوغـی

کــیـشی ده کـیـشی ادروقــی بـر تــلــیـــــم

بـــو ادروق بـیـلـیـگ دیـــن ایــوربــو تـیــلـیـــم

بیلیگ لیککه سـوزلـه دیــم اوشــبــو ســوزوم

بــیـلـیـگ سـیــز تـیـلـیـنـی بــیــلـــومـــز اوزوم

بیلیگ سیز بیله هـیـچ سـوزوم یـوق مـنـیـنـگ

ای بـیـلـگـه، اوزوم اوش قـپـوغـچی سـنـیـنـگ

ترجمه سی:

بـیـلـیـمـلی جوده آز، بـیـلـیـم سیـز تـله ی

ذکــا سیــز تــلـه ی دیـر، ذکـا لـر کــیـرای

بـیـلـیـم سیز بیلیملی اوچـون بـولـدی یـاو

بیلـیم سـیـز بیلـیـمـلـیـگه یــاو بــی ایـــاو

کیشی دن کیشی نینگ تله ی فرقی بـار

بو فرق نینگ اساسی بـیـلـیـمـدن بــولــر

بیلیملی اوچون سوزله دیم مین سـوزیـم

بیلیم سیز تیـلـیـنـی تـوشـونـمس اوزیــم

بیلیم سیز بیلن هیچ ایشیم یـوق مینینگ

ای دانـــا! بـولایـیـن فـدایـیـنـگ سنـیـنـگ

         ذکاوت و بیلیم قرانغولیکده گی مشعل، ظلمتده گی ضیا کبی نیرسه، او کیشینی اولوغله یدی، یوکسلتیره دی، کیشی شولر طفیلی قدر- قیمت، حرمت اعتبار تاپه دی، جهان نینگ برچه اسرار و صناعتلری بیلیم طفیلی آچیلگن، دانالر برچه نیرسه دن بهره مند، نادانلر ایسه بیر پارچه غبار کبی هیچ نیرسه گه ارزیمس دور. ییر اوزره انسان نیمه یی که ایش قیلگن یاکه قیلماقچی بولسه، برچه سیگه علم- معرفت طفیلی ایریشگن و ایریشه دی. کیچیک، اهمیت سیز، ارزیمس، دیب آیریم نیرسه لر ماهیتینی بیلیشگه لاقید لیک بیلن قره مسلیک کیره ک، چونکه شو ارزیمس نیرسه کتته- کتته ایشلرگه سببچی بولیشی ممکن. شو نینگ اوچون بیلیم و ذکاوت نینگ کوپ- آزی، کتته- کیچیگی بولمه یدی، ارزیمس نیرسه نی بیلیش کتته منفعتلر کیلتیره دی:

اوقوش ازین ازلنمه، اسغی اوگوش

بیلیگ ازین ازلنمه، ایـرکه کوشوش

ترجمه سی:

ذکـاوت آزیـن آزدیــمــه، نــفــع کوپ

بیلیم نینگ آزین آزدیمه، قدری کوپ

         برچه مطلوب ایشلر نینگ اساسینی ایزگولیک تشکیل قیله دی، کیشی اوزی کیم بولیشیدن قطع نظر، قنده ی موقع گه ایگه بولیشیگه قره مسدن، ایزگو لیک دیب اتالوچی مقدس نیریه گه عمل قیلیشی، امکانی باریچه ایزگولیککه اینتیلیشی کیره ک. برچه هم، اگر او اوزینی چین انسان، حقیقی آدم قطار ده سنه یدیگان بولسه، اونینگ توتگن ایشی، قیلیش- قیلمیشی، گپ، سوزی، فعل- اطواری، خط و حرکتی، ایچکی و تشقی دنیا سی، معنوی قیافه سی ایزگولیکدن عبارت بولماغی کیره ک.

         برچه آداب- اخلاق نینگ و ایزگولیک نینگ باشی تیل دیر. تیل طفیلی کیشی بیلیمی، ذکاوتی، عقل- ادراکیگه جلا بیره دی، فکرینی روشن قیله دی. تیل و سوز آدم نینگ قدر- قیمتینی آشیره دی، اونگه قوت کیلتیره دی. شونینگدیک، تیل کیشی نینگ قدر- قیمتینی پست قیله دی و باشین یاره دی:

او قوشـقه، بیلیـگـکه بو تـیلـمه چـی تـیل

یروتـته چـی ایـرنـی یـوریـق تیـلـنـی بـیـل

کـیشیـگ تیـل اغـیرلر، بولور قوت کیـشی

کیـشـیگ تیـل اجـوزلر، یــر یـرا یــریـشــی

سوزونگنی کـوده زگیل بشــینگ برمـسون

تیلینگنی کوده زگیل تیشیگ سینمه سون

او گـوش سـوزلـمه سـوز، بـیره رسـوزله آز

او گـوش سـوز تـوگونین بـو بـیر سـوز ده یز

ایسن لیـک تیـله سـه سنینـگ بـو اوزونـگ

تیـلینـگده چیـقرمه یـره غ سـیز سـوزونـگ

سـوزوگ برچـه سـوزتیـب چـیقرمـه تیلـین

کـورو، سـقـنو سـوزلـه، کـیـره کـیـن بیـلین

اوقـوشلـوغـنـی کـوردوم، او از سوزلـه دی

او گـوش سـوزله دیـم تـیـب اوکوندی ییلین

ترجمه سی:

ذکـــاوت، بـیـلـیـم تــرجـمــانـی- بـو تــیــل

یـاروغــلـیـکـکـه ایـلـتـر کیـشیـنی او، بـیـل

کـیـشین تـیـل اولـوغـلـر، تاپر قوت کیشی

کـیـشـین تـیـل تـوبـنـلـر، یــاریــلــر بـاشی

سوزینگ احتیاط قیل، باشینگ کیتمـاسون

تیلینگ احتیاط قیل، تیشینگ سینمـاسون

تـلـه ی سـوزلـمـه سـوز، بیر آز سوزلـه آز

تـلـه ی سـر- سـنـاعـتــنی آز سـوزده یـاز

امــانــلـیـک تـیـله سنگ اگر سین اوزینگ

تـیـلـیـنـگـدن چیقارمه ییراغ سیز سوزینگ

جـمـیـع سـوزنـی سوز دیب گپیرمه بیراق

کیره ک سوزنی سوزله بولیب کوز- قولاق

ذهـنـلـیـنـی کـوردیــم، او آز سـوزلـــه دی

تـلـه ی سـوزلـه دیم دیب اوکیندی، ییراق

         یوسف علم و فن نینگ برچه یوتوقلرینی خلق منفعتیگه خدمت قیلدیریشنی، کیشی لر نینگ تینمه ی بیلیم آلیشینی، ظلمت و جهالتنی علم نوری بیلن یینگیشنی، علم اهل لرینی پرورش قیلیش، قدریگه ییتیشنی ترغیب قیلدی.

 

اوزبیک شاعرلری، ص. (31-37)

بیرینچی صفحه گه قایتیش

یوسف خاص حاجب بلاساغونی

         اورته آسیا و شرقی تورکستان تورکی زبان خلقلری نینگ اون بیرینچی عصرگه منسوب و بیزگه معلوم بولگن بدیعی اثرلری نینگ اینگ ییریک نمونه سی «قوتادغوبیلیک» دیر. بو داستان تاریخی و قیلولوژیک جهتدن قرداش تورکی خلقلرنینگ برچه سی اوچون مشترک اهمیت گه ایگه.

         عرب جغرافیه نویسلری، تاریخ نویسلری، جمله دن، مروزی، المقدسی، ابن اثیر، بلاذری اثرلریده، شونینگدیک محمود کاشغری نینگ مشهور «دیوان لغات التورک» اثریده تورکی قبیله لر، اولرنینگ یشه یدیگان ییرلری و اجتماعی، سیاسی و مدنی حیاتده توتگن موقعلری حقیده کوپگینه معلومات موجود.

         ییتینچی- اونینچی عصرلرده ییتی سو ده قرلوقلر، ایسیق کول نینگ شمال شرقی و جنوبیده، طراز، قویاش و برسغان اطرافیده چیگیل لر، ایسیق کول نینگ جنوبیده، کاشغر تمانیده یغما لر، ییتی سو نینگ جنوب غربیده توخسی و ارغولر یشه گنلیگی معلوم. محمود کاشغری ارغولر نینگ اساسی یشه گن ییرلری صفتیده طراز و بلاساغوننی کورسه ته دی.

         اون بیرینچی عصرنینگ ایکّینچی یریمیگه کیلیب قره خانیلر سلطنتی مستحکم له نیب، بو دولت نینگ اداری چیگره سی کینگ میداننی اوز تصرفیگه آلگن ایدی. بو حاکمیت نینگ مرکزی کاشغر «اردو کینت» بولیب، اونینگشمالیده مهم مرکزلردن بلاساغون (کوز اردو)، غربده سمرقند کبی تجارت و سیاسی جهتدن کوچلی شهرلر بار ایدی.

         خودّی انه شونده ی دور ده دولتنی اداره قیلیش اصولینی، سیاستینی، قانون- قاعده لرینی، اخلاق پرنسیب لرینی اوزیده، مجسم لشتیرگن نظامنامه، قاموس صفتیده «قوتادغوبیلیک» اثری یوزه گه کیلدی. بو اثر اخلاقی مضمونگه ایگه بولیب، اونده دولتنی اداره قیلیش اصوللری، عادی خلقدن تارتیب عالی منصب ایلیک خانلر، طفغاج خانلر اره لیغیده گی برچه طبقه، طایفه و اجتماعی گروه لرنینگ فعل و اطواری قنده ی بولیشی لازم لیغینی، دولت قوریلیشی، تورلی اجتماعی طبقه لر نینگ جمعیتده گی اورنی و اهمیتی، عموماً سیاسی- اجتماعی، مادی- فرهنگی، اخلاقی تربیوی مسئله لرگه اوشه دور طلبی نقطه نظریدن یول- یوروقلر کورسه تیش، جواب بیریش کیره ک ایدی.

         یوسف خاص حاجب انه شو مقصدلرنی کوز ده توتیب اوز اثرینی یره تر ایکن، او بیر تماندن، اوز دوری نینگ ییریک عالمی، فاضلی، دانشمندی، فیلسوفی، شاعری، تاریخ، طب، ریاضیات، هندسه، نجوم و شو کبی باشقه اوشه دور علملریدن خبردار بولگن برکمال شخص صفتیده، ایکّینچی تماندن فیودال طبقه نینگ نماینده سی، فیودال طبقه نینگ منفعتی اوچون خدمت قیلووچی مقصد ترغیباتچیسی صفتیده نمایان بولدی.

         ینه اثر دن معلوم بولیشیچه، تورکستان ایللریده هیچ کیم هنوز بغرا خان تیلیده بو کتابدن یخشیراق اثر یازمه گن. «بغرا خان تیلی» دیب تأکیدلنگن تیل بغرا خان تصرفیده گی برچه ایللر تیلینی اوزیده عکس ایتتیرگن ادبی تیل نمونه سی ایدی.

         یوسف خاص حاجب «بلاساغون» ده توغیلگن، او اوز اثرینی یازگن وقتده یاشی ایللیک دن آلتمیش تمان باره یاتگنی هم اثردن انگله شیله دی:

تیگور دی منگه ایلگی ایللیک یـاشیم

اوقور آلتمیش ایمدی منگگه کیل تییو

         او، اوز اثرینی یازگن ییلی حقیده شونده ی معلومات بیره دی:

ییل آلتمیش ایککی ایردی تورت یوز بیله

بو سوزله دیـم مـن تـوتـوب چـن سـوره

توگل اون سکیـز ایـدی آیـدیـم بـو سـوز

او دوردوم، ادیــردیـم، سوز ایـودیب تیـره

         کورینه دی که، مؤلف اوز اثرینی 462 نچی هجری ییلده (1069-1070 میلادی) یازیب توگه للـه گن. مؤلف نینگ شهادت بیریشیچه، اگر او اوز اثرینی اون سکیز آیده یازیب توگه تگن بولسه، اونی 461 نچی هجری ییل نینگ بیرینچی یریمیده باشلب، 462 نچی ییل نینگ اورته سیده یا که 461 نچی ییل نینگ اورته سیده باشلب، 462 نینگ آخریده توگه تگن بولیشی ممکن. بنابرین، اثرنی توگه تگن دور ده مؤلف نینگ ایللیک یاشلر چمه سیده بولگنلیگی و دیمک، او نینگ 410 نچی هجری (1019 میلادی) ییللر اطرافیده توغیلگنلیگی معلوم بوله دی.

         مؤلف اوز اثریگه «قوتادغوبیلیک» (بخت وسعادتگه ایلتووچی بیلیم) دیب نام بیره دی. بو کتابنی چینلی لر «ادب الملوک»، ما چینلی لر «آیین مملکت»، شرق ایلی نینگ کتته لر «زینةالامراء»، دری زبانلر «شاهنامۀ تورکی»، تورانلی لر «قوتادغوبیلیک»، بعضی لر «پند نامۀ ملوک» دیب اته گنلر.⁽¹⁾

                شاعر کتابنی کاشغر ده توگه للـه گچ، اونی توغاچ بغرا خان درگاهیدگه کیلتیره دی. کتاب خانگه منظور توشگن لیگیدن یوسف که خاص حاجب لیک لوازمینی بیره دی.

         اثر شرق کتاب توزیش اصولیگه کوره ترتیب بیریلگن بولیب، دست اول عنوان «بسم الله»، سونگ نثری مقدمه کیله دی. بونده تنگریگه حمد، پیغمبرگه نعت و اصحاب نبی (چهار یارلر) گه منقبت آیتیله دی، سونگ کتاب نینگ قیمتی، نامله نیشی، خانگه تارتیق قیلینیشی. مؤلف نینگ تقدیرلنیشی، تورت سیما لیک قهرمانگه تورکچه نام بیریلیشی، کتابده شو تورت قهرمان اورته سیده مناظره، سوال و جوابلر بولیب اوتیشی باره سیده فکر یوریتیله دی.

         نثری مقدمه دن سونگ ییتمیش ییتی بیت دن عبارت شعری مقدمه بار. اوندن کیین ییتمیش اوچ باب نینگ فهرستی بیریله دی. سونگ عنوان بیلن موضوعگه اوتیله دی. ییتمیش اوچ فصل نینگ اوّلگی اون بیری دیباچه بولیب، سبب تألیف، تیل نینگ فایده و ضررلری، ایزگولیک، بیلیم و ذکاوت نینگ منفعتی، قرریلیککه اوکینیش بیانیدن عبارت. اون ایکّینچی فصل دن باشلب مستقیماً واقعه لر بیانیگه اوتیله دی. فهرستده بیریلگن فصل ناملری متنده هم سرلوحه طرزده تکرارلنه دی.

         حکایه قیلینیشیچه، کون توغدی ناملی «ایلیگ» اوزی نینگ عدالتلی ساستی بیلن دانگــتره ته دی، بو آوازه نی ایشیتگن «آی تولدی» ناملی ییتوک، عقلی برکمال، دانا و تدبیرلی بیر کیشی کوپ عقوبتلر بیلن «ایلیگ» نینگ خذمتیگه کیله دی. «ایلیگ» اونی هر طرفله مه سینه ب، اوزیگه وزیر قیلیب آله دی و بوتون دولت ایشلرینی اونگه تاپشیره دی. آی تولدی وزیرلیگیده ایل یورت یشنه یدی.

         لیکن آی تولدی آغیر دردگه مبتلا بولیب، بیمارله شیب قاله دی، او «ایلیگ» گه و یاش قالگن اوغلی اوگدولمیش گه بیر سلسله نصیحت لر قیله دی.

         وصیت بیلن جان بیره دی. اوگدولمیش اولغاییب «ایلیگ» نینگ خذمتیگه کیره دی. اوگدولمیش اوز عقلی و ذکاوتی بیلن تیز آره ده ایلیگ نینگ توجه سینی قازانه دی و آته سی حیثیده ایلیگ نینگ اینگ یقین کیشیسی بولیب قاله دی. دولتنی اداره قیلیش اختیاری اونگه حواله قیلینه دی. شونده ی قیلیب، اوگدولمیش آته سی آی تولدی دن هم اوته عامل کار چیقیب، ایل یورتنی یشنه تیب باییته دی، «ایلیگ» ایسه شونده ی کیشینی تاپگنلیگی دن ممنون بولیب کون کیچیره دی.

         دولت نینگ ایشی تاباره آرتیب باره دی. کون توغدی ایلیگ اوگدولمیشنی چارلب اونگه کمک لشه دیگن بیرار ییتوک کیشی ضرورلیگینی آیته دی. اوگدولمیش بو ایشگه مناسب بیر قرینداشی بارلیگینی بیان قیله دی، اونینگ اسمی اوذغورمیش بولیب، نهایتده ییتوک و لیاقتلی لیگینی، اما ترک دنیا قیلیب تاققه چیقیب کیتگن لیگینی آیته دی.

         «ایلیگ» اوگدولمیش گه هر قنده ی بولسه اوذغورمیش نی تاپیب، اونینگ حضوریگه کیلتیریشنی یویوره دی. اوگدولمیش اوذغورمیش نینگ آلدیگه باره دی و بولگن واقعه لردن اونی آگاه قیله دی. اوذغورمیش زاهدلیگنی تشله ب ینه ایلگه قه یتمه سلیک حقیده گی قطعی حـُکمینی آیته دی. اوگدولمیش قه یته دی. «ایلیگ» اونی اوذغورمیش آلدیگه ایکّینچی بار ییباره دی. اوذغورمیش اونی تینچ قوییشلرینی، ایندی او بو دنیا دن تماماً یوز اوگیرگن لیگینی «ایلیگ» نینگ دولتی اوچون نفع کیلتیره دیگان بیرار- بیر فضیلتی یوقلیگینی آیتیب، «ایلیگ» حضوریگه باریشنی رد ایته دی.

         «ایلیگ» اوگدولمیشنی اوچینچی مرتبه اوذغورمیش نینگ آلدیگه ییباره دی. لیکن ایندی او اوذغورمیشنی خذمتگه ایمس، شونچه که بیر کوریشگه چقیره دی و باریب آیت، بیر کیلسین، کیلیش گه راضی بولمسه، مین باره یین، اونینگ سوزلرینی تینگله یین، بهره آله یین، مینگه پند- نصیحت و اوگیتلر بیرسین،  بونینگ اونگه هیچ ضرر- زیانی یوق، دییدی.

اوگدولمیش ینه اوذغورمیش نینگ آلدیگه باره دی و ایلیگ نینگ سوزلرینی ییتکه زه دی.

         اوذغورمیش اوگدولمیش گه «ایلیگ» شو وقتگه قدر مینی اوز حضوریگه چاقیریشدن اوز منفعتینی کوزلر ایدی. ایندی او کیلمه سین، مین باره قاله ی، دیب راضی لیک بیره دی. اولر ایلیگ حضوریگه باره دیلر، ایلیگ اولرنی قرشی آله دی. کون توغدی و اوذغورمیش اورته سیده تورلی موضوعلر بار سیده سوال- جوابلر بولیب اوته دی، ضیافتدن سونگ اوذغورمیش ینه تاغ تمان یول آله دی.

         اوگدولمیش قرریب قولیگه عصا آله دیگان وقت کیلگنده، ترک دنیا قیلیش یا که ایشلرینی دوام ایتتیرده بیریش افضل لیگینی مصلحت آلیش نیّتی بیلن اوذغورمیش نینگ قاشیگه باره دی. اوذغورمیش اونگه دنیا ایشلری بیلن شُغلله نیش هم خیرلی ایکه نینی اوقتتیره دی و اوز ایشینی دوام ایتتیریشنی مصلحت بیره دی. بیر نیچه وقت اوتگچ اوذغورمیش آغیر کسل لیککه دُچار بولیب، اوگدولمیشنی آیتتیریب ییباره دی. اوگدولمیش کیله دی، اونینگ آغیر احوالینی کوریب قایغوره دی. لیکن اوذغورمیش اوگدولمیشنی، مینی قویه بیر، باریب اوز ایشینگه دوام ایت، دیب قایته ریب ییباره دی. اوذغورمیش آغیر درد بیلن دنیادن اوته دی.

         اوگدولمیش ایسه اوز فعالیتینی دوام ایتتیره دی. اثر خاتمه تاپه دی.

         اسلام دینی نینگ اورته آسیا ده مستحکم لنگن بیر دوریده یازیلگن «قوتادغوبیلیک» اثریده دنیوی روح نهایت کوچلی دیر، یوسف خاص حاجب خدا نی اعتراف قیلیش و دین و شریعت یولینی بیر دم هم اونوتمسلیک نی ترغیب قیله دی. لیکن معلوم جایلرده دنیوی، حیاتی مسئله لرده، حیات اوچون کوره ش مسئله لریده فقط دینگه متّکی بولیب قالمه سلیککه، دنیوی تدبیرلرنی دینی اعتقادگه قربان قیلیب ییبارمسلیککه چاقیره دی. اسلام دینی نینگ اوزی هم دنیادن وازکیچیشنی تقاضا قیلمه یدی. عالمدن یوز اوگیریب ترک دنیا قیلیش بی تعیینلیک، اونده دنیا بوش بیر نیرسه بولیب قاله دی، دنیا نعمتلریدن وازکیچمه سلیک، اوندن بهره مند بولیش و باشقه لرنی هم بهره مند قیلیش لازم، قوروق طاعت- عبادت قیلیش بیلن خدا کرّمیگه ایریشیب بولمه یدی، دیب حسابله یدی.

اجـون بـودنی برچه اولوش، کیند قـادوب

تـوروب تـغـقه کیرسه اغیـر یـوک یـودوب

بـوزولـغـای اجون، بـرچه قـلـغـای قـوروغ

ابه اوغلی نـی اوز ده کـیـسگـای اوروغ

یغـوزتیسه بـولـمس بــو دُنـیـه نـتـگـیـن

ییسه، بیرسه خلققه قیزه رتیب اینگین

بـیـا تـیـغ تـپـوغ بـیـرلـه بـولـمــز قـولـی

بـو کـیـنگ دُنـیـه کـوچـون قـیـلـمـه تـار

تپـونـدوم تـیـیـوسن اونـوتـمـه اوقــوش

         ترجمه سی:

عالـم خلقی قیشلاق، شهرنی قوییـب

توریب تاققه چیقسه آغیـر یوک چیکیب

بوزیلگن عالم، بـرچـه قـالـگـه ی قـوروغ

آدم باله سـیـدن کـیسیــلـگـه ی اوروغ

یمان دیسه بولمـس بـو دنـیــا مـالـیــن

ییسه، بیرسه خلققه، یاریتسه یـوزیـن

خدانی طاعـت بـیـرلـه تـاپـمس قـولـی

اوزینگ زورله کینگ دنیا نی قیـلـمـه تـار

طــاعـت لـه اونــوتـمـه ذکـاتـنـی ســن

         یوسف نینگ دنیا قره شیده، فلسفه سیده فارابی و ابن سینا لر دنیا قره سی، فلسفه لری نینگ تأثیری کورینه دی. دنیا نی توشونیش و توشونتیریشده یوسف خاص حاجب اولرنینگ تعلیماتلریگه ایرگه شه دی. مادی دنیا نینگ یره تیلیشینی روحی کوچگه باغله گنی حالده، اونینگ آفاقی قانونلرینی اعتراف قیله دی. او ییتی سیاره و اون ایکّی برج حقیده گپیره ر ایکن، عالم و اونده گی برچه جانلی و جان سیز موجودات خدا تمانیدن یره تیلگن لیگینی قید قیلگنی حالده، بارلیق نینگ دایم حرکتده ایکن لیگینی، جمله دن، سیاره و یولدوزلر دایم ایله نیب توریشینی، بیر- بیرلریگه روبرو کیلیشینی، بیری یوقاری، بشقه بیری پستراق مسافه ده حرکتله نیشینی، آیریم لری نینگ بیر برج ده توریش مدتلرینی علیحده تأکیدلب اوته دی.

         یوسف خاص حاجب نینگ فلسفی قره شلریده گی ضدّیت بوتون اثر دوامیده کوزگه تشله نیب توره دی. اونینگ قره شلریده ماتریالیستیک تمایل سیزیلیب تورسه هم، مادی بارلیق اعتراف قیلینسه هم، اساساً روح بیرینچی اورینگه قوییله دی.

          شو بیلن بیرگه، یوسف اوز دوریده حکمران بولگن عقیده گه هیچ نیرسه نینگ ماهیتینی بیلیش ممکن ایمس، بیلیشگه اینتیلیش انسانگه خاص ایمس، دیگن عقیده گه قره مه- قرشی تیزیس بیلن چیقه دی. یوسف انسان بیلمه دیگان نیرسه بولمه یدی، هر بیر نیرسه نی بیلیش، اونینگ توب ماهیتیگه ییتیش انسان نینگ قولیدن کیله دی، دیب آیته دی.

         یوسف نینگ روح، خدا حقیده گی تصوری تصوف تعلمیاتیگه اساسله نگن، یعنی خدا طبیعت دن تشقری علیحده موجود ایمس، او بوتون بارلیققه، طبیعتگه سینگیب کیتگن، برچه موجود نیرسه لر خدا نینگ حاضر و ناظرلیگیگه اشاره قیله دی.

شقیشقه قتیلمز سنینگ بیرلیگینگ

توزوننگـکه یتـدی بو ایرکلیک لیگینگ

تـوروتـکـن بـریـنـگه تـوروتـدی تـنـوق

توروتمیش ایکّی بیـر تـنـوقـی انـوق

ای سرقه یقین، ای کونگولگه ادیـز

تنوق اول سنگه برچه صورت، بدیـز

         ترجمه سی:

حسابـلـشگه منسوب ایمس بیرلیگیـن

جمـیـع نیرسه گه ییتگه ی ایرکلیگینگ

یره تگن جمیـع نـیـرسه سیـگـه نشان

یــره تـگـن نـشـان انــیــق بـی گـمـان

ای سرگه یقین، ای کونگولـگـه عـزیــز

بیرَر بیلگیسیندن بوکوپ شکل، مینگیـز

         یوسف خاص حاجب نینگ حیاتگه قره سیده هم ضدّیتلر اوز دوری نینگ اجتماعی توزوم شرایطلری، تورلی اجتماعی طبقه لر اره سیده حکم سورگن کیفیتلر توقنه شووی ضمنیده یوزه گه کیلگن ایدی. البته «قوتادغوبیلیک» ده ایکّی کیفیت: توشکونلیک، و ترک دنیاچی لیک کیفیتی بیلن کوتارینکی لیک، حیاتگه، کیله جککه ایشانچ کیفیتلری اوته سیده کوره ش باره دی. بو کوره شده حیاتگه ایشانچ بیلن قره ش کیفیتی یوقاری توره دی.

         یوسف نینگ تعلمیاتیگه کوره، منصب، دولت، بایلیک، اوتکینچی، بی بقا، بی وفا، بیرکیلیب ینه کیته دیگان نسبی نیرسه، اولر اوزگروچن، سیل کبی تیز کیله دی و تیز کیته دی. شو نینگ اوچون کیلگن بخت، قوت و دولتگه بیریلمه سلیک، کونگول باغله مسلیک، او بیلن مغرورله نیب، مست بولمسلیک، غفلتگه باتمسلیک، عیش- عشرتگه محو بولیب عمرنی، بیهوده و ضایع اوتکه زیب ییبارمسلیک کیره ک.

         زیرا حیات، عمر برچه ایزگولیک اوچون اساسی مایه دیر، او جوده هم عزیز و قیمتی بی قیاس دیر، شونینگ اوچون انسان اوز عمریده، حیات کونلریده فقط گینه ایزگو ایشلر قیلیشی، راست و عادل، کیشی لرگه مشفق و مهربان بولیشی کیره ک:

بــو دنـیـا قـوتـیـنـگـه ایـنـانـمـه ایــیــغ

اینانچ سیز تورور، کور قیلیچ نی یایـیـغ

اولوغلیق، بو بیگلیک یوز ایوره ر سنگه

مگر ایزگولوک یـوز ایـوورمـس، تـونـگـه

قیلیچ ایزگو توت، ای اُزون تـوتـغـوچـی

کیلینگلی تـورور قـوت یـنـه بـرغـوچـی

بمغیل منـگـرسن حـقـیـقت کـونـگـول

وفا قیلغو ایـرمـت حـقـیـقت، تـونـگـول

تیریکلیک مون اول، کور، قموغ ایزگوکه

یغه قیلماغـیـل سـن انـی، ای تونـگـه

ایدی قیز ایـرور بـو تـیـریـکلـیک کـونـی

یوه ایشگه شله تسه بـولـمـس انـی

چیغای، تول، ییتیمیگ بـقـه تـور کـورو

بوله ریغ کوده زسه بولـور چـیـن تـورو

کونی، بول، ییتورمه کونی لیک یولین

بـو یـول ایـلتـکه ارزو، تیله ککـه ییلین

         ترجمه سی:

بــو دنـیـا قـوّتـیـگـه ایـشـانـمـه تـوگـل

ایشانچ سیز ایرور، باق، روشی چیگل

اولوغلیک و بیگ لیک اوگـیـره ر یـوزیـن

فقط ایزگولیک سینگه توتگـه ی اوزیـن

فعلینگ ایزگو توت، ای جهان توتگوچی

کیلوچی ایرور قوّت، یـنـه کـیـتـگـوچـی

حقیقت اونگه سین کونگول بیرمه گین

وفا قیلمه گه ی او، امید قـیـلمـه گـیـن

جـمـیـع ایـزگـولیککه حیـات مـایـه دیــر

اونی ضایع قیلمه، ای شوکتلی ایــــر

جوده هم عزیز دیـر تـیـریـگـلیک کـونـی

بیهوده گه صرف ایتسه بـولـمس اونـی

یوقه، یوق، یتیم، تول غمین یی ده دل

بولر حالیگه بـاقسـنگ، او- چـیـن عـدل

عادل بـول، یـوقـاتـمـه عـدالـت یـولـیـن

بو یول ایلـتـر آرزو، تـیـلـه ککـه یـیـلـیـن

         یوسف خاص حاجب کمبغللر، آچ- یلنغاچ، بیوه- بیچاره لر، تول یتیملر و شونگه اوخشش باشقه قشاقله نگن، فیودال، ظلمی آستیده ایزیلگن، تالان- تاراج نتیجه سیده خانه ویران بولگن همده برچه حقوقدن محروم قیلینگن طبقه لر حقیده گپیره ر ایکن، حکمدانی اولر گه نسبتاً مهر- شفقتلی، انصافلی و رحملی بولیشیگه اونده یدی، مال- دنیانی قیزغه نمسدن اولرگه اولاشیب بیریشی گه، انعام قیلیشگه و شو یول بیلن اولرنینگ دعالرینی آلیشگه، اوزیدن راضی و منتدار قیلیشگه چاقیره دی. او عملدارلرنی اوزیدن قویی طبقه لرگه نسبتاً انصافلی و عدالتلی بولیشگه، قویی طبقه لرنی ایسه یوقاری طبقه لرگه نسبتاً مطیع، صداقتلی بولیشگه چاقیره ر ایکن، شو طفیلی آرزو قیینگن آسایشته حیاتگه ایریشیشنی نظرده توته دی:

حـلال دنیـا قـیـزغیـن، اوزونـگـنی ییـتـور

تیگـور آچ- یـلنـگـقه هـم اوپـره ق بـوتـور

بـودونـقـه تـوسولـغـیـل، مـونگـینگـه یره

قـده شـقـه بـغـیـر بـیر، یـقـینلـیـق اولـه

یتیم، اوکسوزوگ کوریه تول، تولسه قیغ

یه کوز سوز، یه اولدوم، یمه اخسه قیـغ

حـلال دنـیـا قـزغـیـن، چـیـقـه یـقـه اولـه

کیش ایلـگـه توتغیـل، یه نـوت قـیل یـوله

اوزونگ بولـسه حجـیب اورونـچ المه غـو

چیـغه ی، تول، یتیملر سوزین تینگله غو

ترجمه سی:

حـلال دنـیـا تـاپـگـیـن، اوزیـنـگنـی یـیدیر

یـلانـگ، آچـگـه بـیر، جـولـدورینی بیتـیـر

آدمـگـه نفـع ایـتـگـیـن، مـونـگـیـگــه یـره

قـریـنداشگـه دل بیـر، یـقیـن لـیـک اولـه

یتیمگه، یـسـیـرگـه، بـیـوه، تـولـگـه بـاق

کور و شل و آقساق، چولاق قل گه باق

حـلال دنـیـا تـاپـگـیـن، گـدای گـه اولـش

کـیشی قولیدن توت، کمـک قیل قره ش

اوزینگ حـاجـب ایرسنـگ، پاره آلـمه گین

یتیم، تول و یو قسیل سوزین تینگله گین

         ظلم و جهالت، انصاف سیزلیک و رذالت اوجیگه مینگن بیر شرایطده انصاف و عدالت، شفقت و سخاوت دعوتی بیلن چیقیش، حکمدار و علمدارلرنی عادل و توغری سیاست یوریتیشگه چاقیریش یوسف خاص حاجب نینگ کتته شجاعتی ایدی.

         یوسف اوز زمانه سیدن شکایت قیله دی، عدالت، انصاف، حقیقت، توغریلیک، راست لیک، ایشانچ، عار- ناموس و حیا بولگن لیگینی، جاهللر غالب لیگینی، فسق و فساد کوچه یگه نینی، حلال یوقالیب حرام آرتگه نلیکینی، توغریلیک، راست لیک برهم تاپگن لیگینی، ایگریلیک، یلغان کوپه یگه نینی، وفا اورنینی جفا، شفقت اورنینی قساوت، عدالت اورنینی رذالت ایگه للـه گن لیگینی، زمانه بوزیلگه نینی، کیچیکلرده آداب، اولوغلرده تعلیم یوقلیگینی، عزت، حرمت یوقالگه نینی افسوسله نیش بیلن قید ایته دی.

         او اوزی یشه گن محیطده گی اجتماعی تینگ سیزلیک نینگ توب ماهیت و سببلریگه توله توشونیب ییتمه دی. بیگلردن تارتیب قـُللرگچه بولگن تورلی اجتماعی طبقه لرنینگ موجود لیگینی ازلدن یازیلگن تقدیر نینگ نتیجه سی دیب بیلدی.

         شو سببدن، بو طبقه لر اره سیده گی ضدیتلرنی حل ایتیش نینگ اساسی عاملینی هر بیر طبقه نینگ اوز ارا مناسبتیده، اوز بورچلرینی صدق دللیک بیلن توله ادا ایتیشیده دیب توشوندی.

         شو طرزده او حیاتده اصلاحاتچی، کیلیشتیروچی صفتیده میدانگه چیقدی. او رعیت تمانیدن بیگلر آلدیگه و بیگلر تمانیدن رعیت آلدیگه طلبلر قویدی و منه شو قوییلگن طلب و شرطلر نینگ سوزسیز بجریلیشی لازملیگینی، شونده گینه خلقی بیگی نینگ و بیگی خلقی نینگ یخشی لگینی بیلیشی، بیگ نینگ حاکمیتی مستحکمله نیب قولی هر ایشگه ییتیشی، خلقی ایسه باییب، تینچ و آسایشده حیات کیچیریشی ممکن بولیشینی تأکیدله دی:

رعــیــت حـــقــی بــار سـنـیـنـگــده، کـور، اوچ

بــو حـقـنـی اوتـاگـیـــل، اوزون قـیــلـمــه کــوچ

بـیـریـسـی ایـلـیــنـگ ده اریـگ تــوت کـومـوش

ایـارنـی کـوده زگــیــل، ای بـیــلـگــی اوگــوش

تـقـی بـیـر بـــودونــقــه تــــور و بــیــر کــونــی

قـوتـور بـیـرایـکـیـن دیـن کـوچــیــن، کـــورانــی

اوچـونـچــی ایـمـیـن تـوت قـمـوغ یولــلــه ریــغ

قـره غـچـیـغ، سـکــرچـیــغ اریـتـــغــیـــل اریــغ

اوتــه مــیــش بــولــور ســن رعـیــت حـــقــی

سـن اوتـرو حـقـیـنـگ قـول، ای ایـلـچـی اقـی

رعــیــت اوزه اول سـیــنـیـگ اوچ حــقـــیــنــگ

بـیــری- یـرلـیـغـیـنـگــنـی اغــیـر تـوتـسـه لـــر

نـیـکو ایـرسـه تـا ایـرکـیـن، انــی قــیـلسـه لـر

ایـکـیــنــچ- تــیـدمـه ســه لـر خـزیـنـه حــقــی

او دیــنـــده تـــیــگــورســه، ای الــچــی اکــی

اوچــونــچــی- یـغـی قـــه یــغـی بـولــسـه لـر

سیـوه ریـنـگ کـیـم ایـرسـه، انی سیـوسه لـر

اوتــه مـیـش بـولــور ســـن اوزونـگ حـقـلـریــن

اولــرمــه اوتــه مــیــش بــولـــور اوز حــقــیـــن

بـو یــنـگـلـیـغ کـیـره ک بـیـگ یـوریـسـه یـولـوغ

رعـــیـــت اوش انـــده غ کــیــره ک، ای اولـــوغ

ترجمه سی:

رعـیـت حـقــی بــار ســیــنـیــنـگـده، بــاق اوچ

بـو حـقـنـی اوتـه گـیـن، هـه دیـب قیـلمه کـوچ

بـیـری- تـوت ایـلـیـنـگـده فـقـط صــاف کـومـوش

کـوزه ت صـافـلـیـگـن، ای ذکـا، خــُلــق خــوش

بـیـری، خـلـقـقـه  عــادل سـیــاســت یـوریـــت

حـل ایـت بـیــرگـه بـیـر ظـلمـیـنی ایــزگـو تــوت

اوچـیـنـچـی- ایــمـیــن تـوت جـمـیـع یـولـلـریــن

قـراقـچــی و رهــزنــنـی قـویــمــجه بـــیــریـــن

اوتـــه لــگــن بــولــــه دی رعـــیــــت حـــقـــی

وسونگ سین حقینگ سور، ای ایلچی سـخی

رعـیـت گـه بـار دیــر سیـنـیـنـگ اوچ حــقـیــنـگ

طلـب قـیـل اولــردن، سـیـن آچ قــولاغـــیــنـــگ

بـیـری- یـارلـیـغـیـنـگـنـی عـزیــز تــوتـســه لـــر

نــیـمــه بـولــسه، در حـال اونــی قـیـلـسـه لـر

ایـکـکـیـنـچـی خـزیـنـه حـقـیـن تـیـیـمــه ســـه

کــیـزی کـیـلـگـــچ الان اونـــی تــــولــه ســــه

اوچـیـنــچـی- یــاویـنـگ نینگ یـاوی بولسه لـر

سیـوه ریـنـگ کـیـم ایـرسه، اونی سیوسه لـر

حـقـیـنـگ شو یـوسـون ده اوتـه  لـگــن بــولــر

اولــر هـــم شــــو طــرزده حــقـیـنـــی اوتـــــر

یـــراشــیــق بـیـگ اوچـــون ایـرور اوشبـو یــول

رعـــیــت اوچـــون هـــم مــنـاســب شــو یـول

         یوسف دشمنگه قول کیلووچی اوز ارا نزاع و جنجاللرنی، اوروشلرنی قره له یدی. بدننی قوریتووچی بونده ی اوروشلر نینگ خلق و دولت اوچون هلاکتلی عاقبتلرینی ادراک ایته آلگن یوسف حاجب بو حقده چوقور تأسفلر بیلن یازه دی:

مسلمان قریشتی ایـچـیک ایت ییشور

تـوگـل ایـنـچـکـه تـیـگـدی بو کافر یاتور

ترجمه سی:

مسلـمـان اوروشیـب یـیـیـور اوز ایتـیـن

فــراغــت گـه ییتگـه ی کـافـرلـر بـوتـون

         یوسف نینگ دولت، اونینگ قوریلیش اساسلری، حاکمیتنی باشقریش حقیده گی سیاسی- اجتماعی قره شلری اثرنینگ باش سیما لیک قهرمانلری کون توغدی ایلیگ، آی تولدی، اوگدولمیش و اوذغورمیش اره لریده گی مناظره، بحث اثناسیده شولر تیلیدن بیان قیلینه دی. بو مجازی قهرمانلر نینگ هر بیری دولتنی پایدار توتیش، حاکمیتنی عاقلانه اداره قیلیش، ایلنی یشنه تیش و یورتنی آبادانله شتیریش اوچون ضرور بولگن ایدیال صفتیده مجسم لنه دی، اولر نینگ اوز بیلیمینی آشیریشگه اینتیلیشی، خصلت و فضیلتلرینی دایما تکامل لشتیریشگه اینتیلیشی ضرورلیگی اوقتیریله دی.

         یوسف نینگ تأکیدلشیچه، بیگ لیک شونده ی بیر اولوغ و مسوولیتلی ایش که، ییترلی علمگه، ذکاوتگه، هنر و صنعتگه ایگه بولمه گن کیشی بو ایش نینگ عهده سیدن چیقاآلمه یدی، بنابرین ایل- یورتگه باش بولگن بیگ نینگ تیل و سوزی توغری، بیلیم و ذکاوت جهتیدن ییتوک، سخاوتلی، کوزی توق، کونگلی ایشانچلی، همتی بلند، قولی آچیق، فعل- اطواری گوزه ل و خوش معامله و ملایم بولیشی کیره ک، زیرا که برچه ایش نینگ باشله نیشی بیلیمگه ایشلر نینگ براری ذکاوتگه باغلیق، بیلیم و ذکاوتدن محروم کیشی ایل- یورت ایشینی باشقره آلمه یدی، او نینگ ایشیگه ینگلیش و خطالر توشه دی.

         ایل نینگ گلله ب- یشنه شی، حاکمیت نینگ مستحکم لنیشی، دولت نینگ پایدار توریشی، اولوس و کینتلر نینگ تا باره آرتیب باریشی، چیگره نینگ کینگه ییشی، خلق باییشی و دولت نینگ قدرتی آرتیشی اوچون یلغوز بیگ نینگ ییتوک خصلت و فضیلتلرگه ایگه بولیشی کفایت قیلمه یدی. چونکه یککه کیشی دولتنی باشقریب اداره قیله آلمه یدی. بو فکرنی یوسف، ایلیگ آی تولدی تیلیدن قوییده گیچه افاده له یدی:

قـیـلـومـز اوزوم بـو قـمـوغ ایـل ایـشین

مونگه ایر کیره ک بیر بیلیر ایش بشین

ترجمه سی:

قیلالمه یمن اوزیم جمع ایل ایشین

بـونـگـه لازم آدم، بیـلر ایش باشین

         شو نینگ اوچون هم بیگ نینگ اطرافیگه خصلت، فضیلت، لیاقت جهتیدن مناسب آدملر جمع بولیشی لازم، منه شونده ی لردن بیری، بیگ نینگ دایمی مصلحت چیسی، اونگ قول یاردمچیسی، ایشلرینی یوریتوچیسی وزیر دیر، ایککینچیسی ایسه لشکرباشی دیر.

         وزیر و لشکر باشی؛ بولر دولت نینگ، ایلینی باشقریش نینگ ایککی جلاوی، اولر جیپسله شیب ایش کورسه، هیچ بیر کوچ بولر نینگ ایشلریگه رخنه سالا آلمه یدی. بو لردن بیری قلم واسطه سیده ایلنی اداره ایتسه، بیری قورال واسطه سیده یورتنی توته دی:

وزیـر اول، ایـکـینچی سوبشلر علــم

بـیریسی قیلـیچ توتتـی، بیـری قلـم

بو ایل بغی، اورکه بو ایککی تــوزه ر

بو ایککی بیریکسه، انی کیـم اوزه ر

ترجمه سی:

وزیر- بیر ایککینچی- سو باشلر علـم

تـوتــر بـیـری قـیـلـیـچ و بـیـری قــلـم

بو ایل تیزگینی، بـاغیـن ایـکاو تـوزه ر

ایکاولان بیـریکسه، اونـی کـیم اوزه ر

         دولتنی اداره قیلیش و حاکمیتنی مستحکم لشده بیگ نینگ بیواسطه خدمتیده بولیب، اونگه کمک لشه دیگان تورلی رتبه ده گی علمدارلردن ینه تله ی قسمی نینگ فضیلتلری، خطی- حرکتلری، قنده ی بولیشی کیره کلیگی حقیده یوسف به تفصیل توخته لیب اوته دی. بولردن اینگ اساسی لری قوییده گی لر:

         حاجب، اشیک آغاسی (قپوغ بشلر ایر- اره سیده گی برچه مراسم ایلیمغه)، خزینه دار (آغیچی)، دسترخوانچی (ایشباشچی- خوان سالار)، شربتدار (ایزیشچی بشی) و باشقه لر.

         یوسف نینگ دولت و حاکمیت حقیده گی قره شلری، حکمدار و عملدارلر حقیده گی فکرلری کوب ماهیتی بیلن فیودال طبقه سی منفعت لرینی حمایه قیلیشگه، فیودال دولتنی، ایدیال مستحکم لشگه قره تیلگن ایدی. او نینگ ایدیال دولتنی، ایدیال حکمدارنی قومسه شی، آرزو قیلیشی جمعیتده گی استثمارگر و ایزیلوچی طبقه لر، تار دایره ده گی امیرزاده لر و کینگ محنتکش خلق عامه سی اورته سیده گی طبقاتی قره مه- قرشیلیک، منفعت ضدلیگی نینگ ماهیتلرینی توله توشونیب ییتمسلیک نتیجه سی ایدی. شو نینگ اوچون هم او آرزو قیلگن دولت- ایدیال دولت او آرزو قیلگن حاکم- ایدیال حاکم ایدی، بونگه ایریشیش ایسه حکمدار نینگ عادللیگی بیلن باغلیق ایدی. دولت و حاکمیت توزیلیشیگه منه شونده ی نقطه نظر بیلن یانداشیش، طبقاتی ضدیتلر نینگ ماهیتینی توشونمه سدن اونی برطرف قیلیشگه اینتیلیش یوسف حاجب دنیا قره شی نینگ جمعیت حقیده گی توشونچه سی نینگ تارلیگی، فیودال حکمدارلیگی محیطیده گی شرایط بیلن چیگره له نگنلیگی نتیجه سی دیر. ذاتاً، شونده ی بولیشی طبیعی ایدی، چونکه یوسف اساس- اعتباری بیلن فیودال طبقه سی نماینده سی و او نینگ اساسی غایه سی فیودال طبقه منفعتینی حمایه قیلیش اوچون یونه لتیریلگن ایدی، لیکن ظلمت و خرافات حکمدارلیک قیلگن، عشرت پرست لیک، معیشت بازلیک، اوز باشیمچه لیک، کیلیشماوچیلیک، نزاع و عداوت اوج آلگن، تهلکه لی تالان- تاراج، ویرانگرچیلیکلر روی بیریب تورگن، انصاف و عدالت یوقالگن، کینگ محنتکش خلق عامه سینی استثمار قیلیش مثلی کوریلمه گن درجه ده کوچه یگن اورته عصر فیودالیزمی شرایطیده یوسف حاجب نینگ اوز دوری نینگ ایلغار متفکری صفتیده انصاف، عدالت، راستگویلیک، همت، مروت، شفقت، بیرلیک، آسایشته لیک، فراوانلیک، آبادانچیلیک، ایرک، حق- حقوق، معرفت، علم، فن، تعلیم- تربیه، هوشیارلک، زیرک لیک ذهن، ادراک، عقل، اوقو کوزی بیلن ایش کوریش و شو کبی بیر سلسله دعوتلر بیلن چیقیشی و برچه نی آغیشمسدن منه شولرگه عمل قیلیشگه چاقیریشی مترقی لیک بیلگی سی ایدی.

         یوسف حاجب اوز دوری نینگ ییتوک جامعه شناس عالمی هم ایدی. او اوزیگه خاص زیرک لیک بیلن اوشه دور جمعیتینی تشکیل قیلگن برچه اجتماعی طبقه، طایفه و گروهلر، اولر نینگ جامعه ده توتگن موقعلری، جامعه حیاتیده گی نقشی، حیات طرزلری، یشه ش شرایطی، آنگی، روحیه سی، کسب و کارلری، عـُرف اودوملری، حاکمیتگه مناسبتلری اولر نینگ بوتون فعالیتلرینی دولت منفعتیگه خدمت قیلدیریش نینگ چاره، اصول و تدبیرلری و شو کبی مسئله لر حقیده به تفصیل فکر یوریته دی.

          او جامعه، عضولرینی ایککی پرنسیب اساسیده گروهلرگه بوله دی:

         1- مادی بایلیک نینگ تقسیمله نیشی (مُلک گه ایگه لیک جهتیدن) بو جهتدن جامعه عضولری اوچ اساسی گروپگه اجره تیله دی. بولر بایلر، اورته لر (اورته حال لر) و چیغای لر (کمبغل لر، یوقسیل لر).

            2- اساسی مشغولیتلری، کسب و کارلری جامعه عضولری اورته سیده اجتماعی محنت نینگ تقسیمله نیشی جهتیدن، منصب صاحبلری، قپوغده قی ایرت (دربار ملازملری)، عادی خلق علوی لر (حضرت علی خاندانیگه منسوب کیشی لر)، بیلگه عالملر (عالم، دانشمندلر)، اوتاچی لر (طبیب و حکیم لر)، معزم لر (افسونچیلر)، توش یورغوچی لر (توش تعبیر قیلوچی لر)، یولدوزچی لر (منجم لر)، شاعرلر (شاعر و یازوچی لر)، تریغچی لر (دهقان لر)، ساتغوچی لر (سوداگر لر)، ایگدیشچیلر (مالدارلر)، اوزلر (کاسب و هنرمندلر)، چیغایلر (کمبغل لر، برچه نیرسه دن محروم بولگن بیوه- بیچاره لر) و شونگه اوخشه گنلرگه بولینه دی.

         یوسف منه شو اجتماعی طبقه لر نینگ، گروهلر نینگ هر بیری، اولر نینگ طبیعتلری، خصوصیتلری، دنیا قره شلری، مشغولیتلری، اجتماعی حیاتده گی اورنی حقیده اوز فکر و ملاحظه لرینی بیلدیره دی.

         یوسف حاجب جامعه نی تشکیل قیلگن اجتماعی گروهلر تورلی ایکنلیگینی، اولر نینگ هر بیری اوزیگه خاص اوصاف و خصوصیتلری بیلن معامله قیلگنده هر بیری نینگ خصوصیتلرینی حسابگه آلیشنی، اولردن فایده له نیشده اده شمسلیکنی، هر بیرینی اوز اورنیده کوره بیلیشنی اولردن امکانی باریچه مشروع منفعت آلیشگه اینتیلیشنی اوقتیره دی:

ادین مه بو ایل بودنی قـچ تولوک اول

مـونی ادره تـوتـغـوا چوق بولسه یول

         ترجمه سی:

بو ایل خلقی ینه نیـچه تـورلـی دور

اونینگ فرقیگه بار، یولین توغری قور

         یوسف حاجب نینگ تورلی طبقه و اجتماعی گروهلر نماینده لری، اولر نینگ اساسی کسب و کارلری، مشغولیت لری، خط و حرکتلری، اخلاق- آدابلری، خصوصیتلری، اجتماعی حیاتده، جامعه ده توتگن اورینلری تفصیلی گه علیحده توخته لیب اوتیشی بی جهت ایمس ایدی، البته.

         یوسف حاجب بو اجتماعی طبقه لر نینگ بیر- بیرلری بیلن مستحکم باغلیق لیگینی، حیات انه شولر نینگ بیر بوتوننی تشکیل قیله دیگن اوز ارا مناسبتلری طفیلی گینه جاری ایکنلیگینی انگلب ییتگن ایدی. شو نینگ اوچون هم اونینگ بوتون مقصدی جامعه نی تشکیل قیلگن برچه اجتماعی طبقه لرنینگ اوز ارا جیپسلیگینی تأمین لشگه، اولرنی بیر- بیریگه معین جهتدن باغلیق قیلیب قوییشگه، خاقان دولتیگه نسبتاً کیفیتلری نینگ ایجابی بولیشینی تأمینلشگه قره تیلگن ایدی.

         یوسف حاجب نینگ زور بیریب حاکم طبقه نماینده لری و خاقاننی اولرگه نسبتاً عدالتلی، انصافلی بولیشیگه، انعام و هدیه لر بیریش، ییدیریب- ایچیریش، شیرین سوزلش، حاللریدن خبر آلیب توریش یولی بیلن اولر نینگ کونگلینی آولش و راضی قیلیشگه اونده شی نینگ باعثی هم شونده ایدی. شو نینگ اوچون هم یوسف اوزی نینگ تورلی اجتماعی طبقه لر حقیده فکرلرینی جمع لب قوییده گیچه نتیجه چیقاره دی:

بـو اول ایـلـده تـورلـوگ قـتـیـلـغـو کـیـشی

سنگه توشسه ایشی یه اولـرقـه ایشی

تــورو بـیـر ایـشیـنـده بـغـیـرسق لـیـقـیـن

سنگو بولـغـه ی بـرچـه کـیشیـلـر یـقـیـن

         ترجمه سی:

شـولـر دیـر بـو ایـل ایـچـره بـاغـلـیـق کیشینگ

سینگه ایـشی توشسه یـا تـوشسه ایشینگ

عــادل بــول اوتـیـشـده اولـر بـــورچ، حـقـــیـن

بـــولـــر سـیـنـگـه بـرچـه کـیـشیـلــر یــقــیـن

 

1- «قوتادغوبیلیک» نینگ اوچ قولیازمه نسخه سی موجود. اولردن بیری اویغور یازویده کوچیریلگن بولیب، «ویانا» ده سقله نه دی. عرب یازویده گی ایکّی قولیازمه دن بیری قاهره ده، ایکّینچی سی تاشکنت ده سقله نماقده.

         اوزبیک شاعرلری، ص. (12-31)

 

بیرینجی صفحه که قایتیش

تعبیرنامه

تعبیرنامه توقوزینچی میلادی (تورتینچی هجری) عصر یادگارلیگی بولیب، بو اثر تاشگه ایمس، کاغذگه یازیلگن رونی یازولری دور. بو یازو یوز صحیفه چه کیله دیگان کتابچه گه بیتیلگن. اونی «تون هوانگ» ده «اویورل شتین» دیگن باستان شناس کشف قیلگن. تعبیرنامه نی ویلهیلم تامسن انگلیسی تیلگه، س. ی. مالوف ایسه روس تیلیگه ترجمه قیلگن لر. «تعبیرنامه» س. ی. مالوف ترجمه سیده آلتمیش بوللک یا (104) سطردن عبارت دور.

          تعبیرنامه تورموش نینگ تورلی کورینیش لرینی اوزیچه تعبیر قیله دیگان بیر اثر دور. بو کتاب بیزگه اوشه دور تورکی زبان خلقلری نینگ معنوی ایجاد نمونه سی و بدیعی تیل منبعی صفتیده مهم دور. تعبیرنامه ده تورموش نینگ تورلی- تومن لوحه لری تصویر لنه دی...

ادامه نوشته

اینگ قدیمگی ادبی یادگارلیکلر

کول تیگین قبر تاشی یازووی تورک خاقانلیگی دولتی نینگ اجتماعی- سیاسی حیاتی، قبیله و خلقلرنینگ عرف- عادتلری، تیلی و معلوم درجه ده بدیعی سوز صنعتی بیلن تانیشتیره دی.

اورخون- ینیسی یادگارلیکلری نینگ اهمیتی: اورخون- ینیسی یازویده گی خاطره لر بیشینچی- سکیزینچی عصرلرنینگ جوده قیمتلی یادگارلیکلری دیر. اولر قبر تاشلریگه اوییب یازیلگن تاریخ و مرثیه لردن، تورلی خیل حجت، تمغا، پول و باشقه لردن عبارت. «تون یوکوک»، «اویوک- ارخان»، «بارلیق»، «تووه» و باشقه لرهم کول تیگین و بیلگه قاآن یادگارلیکلری سینگه ری مهم یادگارلیکلر دیر. بولر آلتای دن مغولستانگه قدر چوزیلگن بی پایان منطقه ده یشه گن خلقلر و قبیله لر تمانیدن یره تیلگن. متنلرده قرغیز، اویغور، اوغوز و ینه بیر قنچه خلقلرنینگ، قبیله لرنینگ ناملری تیلگه آلینه دی. آیریم تاریخی شخصلر او یا که بو نژادی قتله م گه منسوب کیشیلر صفتیده مجسم لنه دی. یادگارلیکلرنینگ تیلی بیر- بیریدن بیر مونچه فرق قیله دی. شولر اساسیده آیریم یادگارلیکلرنی حاضرگی معلوم بیر تیل نینگ قدیمگی یادگارلیگی دیب آیتیش ممکن...

ادامه نوشته

کول- تگین و بیلگه قاآن یادگارلیکلری

          آلتینچی عصرنینگ اورته لریده آلتای، ییتی سوو مرکزی آسیاده گی تورلی قبیله و خلقلر بیرله شیب، تورک خاقانلیگی دیب اته لگن دولت وجودگه کیلدی. بیراق بو دولت مرکز له شگن دولت بولیمی، بلکه اون ته تورک قبیله سی نینگ فیدریشنی ایدی. تورک خاقانلیگیده گی قبیله و خلقلر اجتماعی- اقتصادی ترقیات نینگ تورلی باسقیچیده یشه ر ایدیلر. دهقانچیلیک بیلن شغلله نوچی اوتراق اهالی بیلن بیرگه چارواچی کوچمنچیلر هم جوده کوپ ایدی، اوتراق اهالی پدر شاهی- فیودال باسقیچیده یشه سه، کوچمنچی اهالی اساساً پدر شاهی جامعه توزومی باسقیچیده بولیب، اولرنینگ جامعه سی طبقاتی ضدیتلر چوقورله شووی و تابعلر نینگ کوپه ییب باریشی بیلن استه- سیکین ساده له شیب بارماقده ایدی. دولت باشیده «خاقان» و خاقان زاده لر نینگ کینگاشی «قورولتای» توره ر ایدی، قبیله باشلیقلری «بیگ» ییریک عملدارلر «تگین»، «شادی» و باشقه ناملر بیلن، اهالی «بودون» یا که «قره بودون» نامی بیلن یوریتیلر ایدی، تورک خاقانلیگی، چین، بیزانس و باشقه مملکت لر بیلن سودا- ساتیق علاقه لریده بولگن دولت منطقه سیده یگانه حاکم دین بولیمی، آسمان عبادتی، زردشتی لیک، شامانیزم و باشقه آیین لر همده اولرنینگ سینکریتیک شکلی ترقه لگن ایدی...

ادامه نوشته

اورخون- ینیسی یادگارلیکلری

           ینیسی دریاسی حوزه سیده گی رون یازوی یادگارلیکلری اون سکیزینچی عصرنینگ باشلریده روس خدمتچیسی ریمیزوف خبری و سونگره سویدن لیک صاحب منصب یاگن ستر لینبیرگ و عالم میسیر شیمیدت اثرلریده گی معلومات آرقه لی علم و فنگه معلوم بولگن ایدی. بیراق اوزاق وقت دوامیده عالملر بو یادگارلیکلرنی اوقیب انیقله شگه موفق بولالمه دیلر. اون توقوزینچی عصرنینگ بیرینچی چاریکیده «سیبیرسکی ویستنیک» (سایبریا خبرلری) مجله سیده گریگوری سیپاسکی نینگ ینیسی یادگارلیکلری حقیده مقاله سی باسیلدی. بو مقاله لاتین تیلیگه ترجمه قیلیندی. یادگارلیکلر حقیده گی معلومات کوپ مملکتلرنینگ عالملریگه معلوم بولدی. لیکن تیکشیریش و یازونی اورگه نیش اقداملری ینه نتیجه بیرمه دی، چونکه یادگارلیکلرنینگ «رمزی» آچیلمه دی...

ادامه نوشته

اوزبیک شاعرلری کتابی نینگ معرفی سی

کتاب نینگ آتی: اوزبیک شاعرلری (بیرینچی جلد)

نشرگه تیارلاوچی: آیخان بیانی

چاپ ییلی: 1369 نچی هجری شمسی ییل.

چاپ ییری: دولت مطبعه سی، کابل.

نشر قیلوچی: اطلاعات و کلتور وزارتی عمومی نشرات ریاستی.

مسلسل نمبری: 426

امیر علی شیر نوایی نینگ 550 ییللیگی مناسبتی بیلن نشر بولگن.

سوز باشی

قولینگیزده بولگن اوشبو کتاب (اوزبیک شاعرلری) قدیم زمانلردن باشله ب، اونونچی هجری عصرنینگ باشلریگه چه یشه ب ایجاد قیلگن شاعرلرنینگ شرح احوالی و اولرنینگ اثرلریدن نمونه لرنی اوز ایچیگه آله دی. اوشبو کتابنی نشرگه تیارلش ده قوییده گی مهم کتابلردن مواد آلیندی:

·         اوزبیک ادبیاتی تاریخی، پروفیسور نتن ملله ییف تألیفی، اوچینچی چاپ، تاشکند 1976 نچی میلادی ییل.

·         اوزبیک ادبیاتی تاریخی، بیرینچی جلد، «فن» نشریاتی، تاشکند 1978 نچی ییل.

·         اوزبیک ادبیاتی، بیرینچی جلد، تاشکند 1959 نچی میلادی ییل.

·         تورک لهجه لری اورنه کلری، سعادت شاکر چغتای تألیفی، ترکیه چاپی، بیرینچی جلد.

·         اون بیشینچی عصرنینگ ایکّینچی یریمیده اوزبیک شعری، مرحوم ایرگش رستموف تألیفی، مسکو 1963 نچی میلادی ییل...

ادامه نوشته